SKKN Thiết kế hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học phần Vi sinh vật-sinh học 10

1. MÔ TẢ SÁNG KIẾN: 

1.Tình trạng các giải pháp đã biết 

 1.1. Thực trạng chung. 

 Nghị quyết số 29-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đã xác định mục tiêu giáo dục phổ thông:  “Đối  với  giáo  dục  phổ thông,  tập  trung  phát  triển  trí  tuệ,  thể  chất,  hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn…”. Nhưng hiện nay việc giáo dục định hướng nội dung chỉ chú trọng đến việc truyền thụ hệ thống kiến thức khoa học dẫn đến kiểm tra đánh giá chưa đánh giá được khả năng vận dụng kiến thức của học sinh để giải quyết các vấn đề thực tiễn nên học sinh thụ động, năng lực hạn chế trong việc giải quyết các vấn đề thực tiễn. 

Việc đổi mới phương pháp dạy học đã diễn ra được một thời gian dài nhưng mới chủ yếu đi vào phương pháp và kỹ thuật dạy học. Đó chủ yếu là đổi mới về hình thức còn nội dung chưa thực sự đổi mới nên dù có đẩy mạnh đổi mới thì đạy học vẫn gặp nhiều khó khăn như trong các giờ dạy bị khống chế bởi thời lượng các tiết dạy và chương trình của từng tiết, nên việc đổi mới chưa thực sự hiệu quả như mong muốn và chưa thực sự phát huy cao tính tích cực của học sinh. Vì vậy, cần phải có những bước thay đổi mới mạnh mẽ mang tính đột phá hơn trong phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá.  

Trong quá trình dạy và học, việc hình thành cho HS một thế giới quan khoa học và niềm say mê khoa học, sáng tạo là mục tiêu quan trọng của giáo dục hiện đại khi mà nền kinh tế tri thức đang dần chiếm ưu thế tại các quốc gia trên thế giới. “HĐ TNST” là một phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho việc giảng dạy các kiến thức khoa học tự nhiên đặc biệt đối với bậc THPT, khi HS đang ở giai đoạn bắt đầu tìm hiểu mạnh mẽ các kiến thức khoa học, hình thành các khái niệm cơ bản về khoa học. 

HĐ TNST là một phần quan trọng có mối quan hệ khăng khít với hoạt động giờ lên lớp. TNST là một hoạt động bổ sung nâng cao chất lượng của giờ lên lớp thêm một bước. Phạm vi một giờ lên lớp không cho phép người dạy truyền đạt hết tất cả những vấn đề mà việc dạy học phải hướng đến. Bên cạnh những khái niệm, chu trình, tri thức… việc dạy học cũng phải quan tâm đến những quá trình hình thành và phát triển các kĩ năng, các quan hệ giao tiếp, các mối liên hệ gắn bó với người học và hiện thực cuộc sống, việc này liên quan mật thiết tới hoạt động trải nghiệm sáng tạo. 

HĐ TNST có khả năng góp phần đào tạo người học toàn diện về các  mặt: trí, đức, thể, mĩ, vừa có lí luận vừa có thực hành, vừa có kiến thức, vừa có kĩ năng sản xuất, vừa có văn hóa nhà trường, vừa có tri thức về đời sống xã hội. HĐ TNST chính là cầu nối giúp học sinh vận dụng kiến thức vào đời sống, sinh hoạt gần gũi với tập thể, với nhân dân thêm một bước. 

HĐ TNST là một phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho việc giảng dạy các kiến thức khoa học tự nhiên đặc biệt đối với bậc THPT, khi HS đang ở giai đoạn bắt đầu tìm hiểu mạnh mẽ các kiến thức khoa học, hình thành các khái niệm cơ bản về khoa học. 

Hoạt động TNST có thể giúp HS (đặc biệt HS yếu kém) nắm được nội dung cốt lõi mà không cần ghi chép quá nhiều; hỗ trợ cho HS nhận dạng nội nào cần ghi nhớ lâu dài và nội dung nào chỉ nhớ tạm thời. Mặt khác, TNST còn góp phần rèn luyện, phát triển tư duy ở HS nhất là khả năng suy luận, giải quyết vấn đề. 

Dạy học bộ môn Sinh học gắn liền với các hoạt động thực hành, làm thí nghiệm, trò chơi, sân khấu hóa, diễn đàn, hội thi, cuộc thi, tham quan…Trong đó, thực hành, thí nghiệm được coi là hoạt động bậc thấp của trải nghiệm sáng tạo, còn trò chơi, sân khấu hóa, diễn đàn, hội thi… chính là một hình thức của HĐ TNST. 

1.2. Thực trạng tổ chức HĐ TNST trong dạy học Sinh học ở trường THPT Trần Duật Duật hiện nay. 

Tôi tiến hành sử dụng một số biện pháp như quan sát sư phạm, dự giờ, trao đổi, tham khảo các bài soạn một số GV…đặc biệt thông qua phiếu “trưng cầu ý kiến” gửi đến giáo viên dạy bộ môn Toán, Hóa, Lý, Sinh và phiếu điều tra HS (điều tra ngẫu nhiên) nhằm cung cấp thông tin về thực trạng sử dụng HĐ TNST trong dạy học tại THPT Trần Nhật Duật và đã thu được kết quả như sau: 

 Qua điều tra bằng phiếu điều tra (Phụ lục 1) với học sinh môn Sinh học ở trường THPT Trần Nhật Duật trên 134 học sinh chúng tôi nhận thấy: HĐ TNST trong những năm gần đây được quan tâm nhưng thực tế việc tổ chức HĐ TNST ở các trường phổ thông rất hạn chế hoặc nếu có thì tổ chức chỉ mang tính hình thức.Qua xử lí số liệu phiếu điều tra tôi có rút ra một số kết luận như sau: 

• Hiểu biết của HS về HĐ TNST trong môn Sinh học 

Hình 1.1. Hiểu biết của HS về HĐ TNST trong môn Sinh học 

Kết quả cho thấy, Số lượng học sinh chưa có hiểu biết về HĐ TNST còn tương đối lớn (30%), trong khi số lượng học sinh đã có hiểu biết và chưa được tham gia HĐ TNST lại ít nhất (18%). 

• Việc sử dụng TNST trong dạy học Sinh học – CTC của thầy, cô giáo 

Hình 1.2. Sử dụng TNST trong dạy học Sinh học – CTC 

Hình 1.2 cho thấy, việc các thầy cô giáo sử dụng HĐ TNST trong dạy học Sinh học còn khá hạn chế, có đến 21% HS chưa bao giờ được tham gia vào HĐ TNST, số lượng còn lại được tham gia nhưng không thường xuyên. Việc nghiên cứu và sử dụng HĐ TNST vào tất cả các bài dạy của các thầy cô giáo là chưa thực hiện được. 

• Các hình thức HĐ TNST mà HS được tham gia 

Hình 1.3. Các hình thức HĐ TNST 

Qua bảng 1.3, ta thấy: Hình thức HĐ TNST chủ yếu được sử dụng trong dạy học Sinh học là Hội thi/ Cuộc thi (37%), tiếp đến là hình thức tham quan, dã ngoại (28%) và các hình thức khác cũng được tổ chức như: sân khấu hóa, sinh hoạt văn hóa văn nghệ… 

1.3. Nguyên nhân chủ yếu trong việc sử dụng HĐ TNST ở trường phổ thông còn hạn chế là do: 

• Hình thức thi cử : Giáo viên chỉ quan tâm đến những kiến thức liên quan phục vụ cho các kì thi hoặc ít dành thời gian cho việc tổ chức cho học sinh. 
• Kinh phí cho HĐ TNST: để tổ chức được một buổi hoạt động trải nghiệm sáng tạo cần nhiều kinh phí để hỗ trợ chẳng hạn như: âm thanh, ánh sáng, thiết bị, dụng cụ để phục vụ ngoại khóa…Thực tế kinh phí các trường dành cho phần hoạt động này quá eo hẹp, thậm chí không có. 
• Thời gian chuẩn bị: để tổ chức HĐ TNST, giáo viên cần tốn nhiều thời gian, công sức. 
• Giáo viên chưa có hoặc ít kinh nghiệm và kỹ năng tổ chức HĐ TNST. 
• Chương trình dạy chính khóa quá nặng nên giáo viên và học sinh không còn thời gian để tổ chức và tham gia ngoại khóa. 
• Nội dung ngoại khóa chưa hấp dẫn, dễ lặp đi lặp lại, gây nhàm chán. 

-Phụ huynh: Phụ huynh chỉ quan tâm đến kết quả học tập, không để ý đến các HĐ TNST. Chính vì thế, họ không thích HS tham gia vì tốn nhiều thời gian. 

• Học sinh: Bắt đầu từ độ tuổi bắt đầu đi học đến nay, các em quen chép và học theo câu, đoạn ; các em chưa có thói quen hoạt động hợp tác, thiết kế và thảo luận nhóm. Vì vậy, việc tham gia các HĐ TNST còn lúng túng, khiến vấn đề tự học ở nhà của HS gặp khó khăn.  

 Do đó, để có thể thiết kế dạy và học theo hướng áp dụng các HĐ TNST không chỉ GV mà cả HS cũng phải mất khá nhiều thời gian làm quen: từ việc dùng các bài thí nghiệm, các trò chơi, cuộc thi thay cho ghi toàn bộ nội dung bài học như trước đây, đến hình thành các kĩ năng hoạt động nhóm, nghiên cứu, phản biện kiến thức… để có thể hoàn thành bài học theo hướng tự học, tự lĩnh hội kiến thức, hình thành kĩ năng, rèn luyện tư duy, logic… 

Trước yêu cầu của đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực của học sinh và trước thực trạng một bộ phận học sinh không thích học môn sinh học, tôi đã mạnh dạn, tích cực đổi mới nội dung dạy học cùng phương pháp giảng dạy với từng chuyên đề cụ thể cho phù hợp nhưng đảm bảo đạt chuẩn kiến thức kỹ năng môn học. Trong đó đặc biệt là tăng cường vận dụng “HĐ TNST” là một phương pháp dạy học tích cực thích hợp cho việc giảng dạy các kiến thức khoa học tự nhiên đặc biệt đối với bậc THPT, khi HS đang ở giai đoạn bắt đầu tìm hiểu mạnh mẽ các kiến thức khoa học, hình thành các khái niệm cơ bản về khoa học. 

Qua quá trình nghiên cứu, tôi rút ra một số kết luận như sau:  

Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được hầu hết các nước phát triển quan tâm, nhất là các nước tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực; chú ý giáo dục nhân văn, giáo dục sáng tạo, giáo dục phẩm chất và kĩ năng sống…. 

HĐ TNST là một trong những mảng giáo dục quan trọng ở nhà trường phổ thông trong việc giáo dục HS phát triển toàn diện. Trải nghiệm TNST giúp HS hiểu rõ hơn các hiện tượng sinh học, thấy được vai trò to lớn của sinh học trong thực tế đời sống, trong sản xuất và khoa học công nghệ. Tuy nhiên, HĐ TNST ở trường phổ thông chưa được quan tâm đúng mức. 

Qua nhận xét đánh giá của một số giáo viên Sinh học THPT Trần Nhật Duật đã bước đầu khẳng định được chất lượng của các hoạt động được thiết kế cho việc sử dụng các HĐ TNST trong dạy học gây được hứng thú học tập cho HS và củng cố kiến thức tốt hơn. 

• Nội dung (các) giải pháp đề nghị công nhận là sáng kiến: 

• Mục đích của (các) giải pháp:  

Xây dựng và sử dụng các HĐ TNST đã được thiết kế để tổ chức dạy học theo hướng rèn luyện kĩ năng suy luận và gây được hứng thú học tập cho HS cho người học trong dạy học phần Sinh học Vi sinh vật, Sinh học 10 THPT.  

Nội dung (các) giải pháp:  Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng dạy học “Sử dụng các HĐ TNST để rèn luyện kĩ năng suy luận và gây được hứng thú học tập” nhằm