SKKN Thiết kế một số hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học môn KHTN 6 (KNTT) (W+PPT)

I. THÔNG TIN CHUNG VỀ BIỆN PHÁP

1. Tên biện pháp:

Thiết kế một số hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học môn KHTN 6 (Kết nối tri thức với cuộc sống)

2. Lĩnh vực áp dụng biện pháp

Phương pháp giáo dục bộ môn Khoa học tự nhiên 6

3. Phạm vi áp dụng biện pháp

Học sinh THCS

II. MÔ TẢ BIỆN PHÁP

1. Tình trạng giải pháp đã biết

Năng lực tự học là khả năng tự tìm tòi, nhận thức và vận dụng kiến thức vào tình huống mới hoặc tương tự với chất lượng cao. Trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, cấu trúc của năng lực tự học bao gồm 3 năng lực thành phần như sau:

– Năng lực xác định mục tiêu học tập, bao gồm: Xác định nhiệm vụ học tập, tự đặt mục tiêu học tập

– Năng lực lập kế hoạch và thực hiện cách học, bao gồm: Lập kế hoạch học tập, thực hiện kế hoạch học tập (chủ động tiếp nhận thông tin từ sách giáo khoa (kênh chữ, kênh hình), từ tài liệu tham khảo; lưu giữ thông tin có chọn lọc).

– Năng lực đánh giá và điều chỉnh việc học, bao gồm: Nhận ra và điều chỉnh được những sai sót, hạn chế của bản thân khi được giáo viên, bạn bè góp ý; chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ của người khác khi gặp khó khăn trong học tập.

Vì vậy, để rèn luyện cho người học năng lực tự học biết xác định mục tiêu học tập, lập kế hoạch và thực hiện cách học, biết tự đánh giá và điều chỉnh việc học của mình trong quá trình dạy học, giáo viên cần hướng dẫn tự học từng bước thông qua các hoạt động học tập.

Với thực trạng trường trung học cơ sở Quang Trung hiện nay, còn nhiều học sinh vướng mắc, khó khăn khi học tập, chưa xác định mục tiêu học tập, lập kế hoạch và thực hiện cách học, cũng như việc tự đánh giá và điều chỉnh việc học của bản thân dẫn đến kết quả học tập của học sinh chưa cao.

Mặt khác, một số giáo viên chỉ lo thực hiện chức năng giảng dạy của mình mà ít quan tâm đến việc hướng dẫn học sinh xác định mục tiêu, lập kế hoạch học tập, đặc biệt hướng dẫn học sinh kỹ năng tự học thông qua các hoạt động học tập, tạo hứng thú học tập cho học sinh.

Xuất pháp từ hiện trạng trên, bản thân là một giáo viên đang trực tiếp giảng dạy môn KHTN 6 tại trường tôi luôn trăn trở về việc tổ chức các hoạt động học tập của học sinh để đạt hiệu quả cao nhất. Cho nên tôi lựa chọn giải pháp “Thiết kế một số hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học môn KHTN 6 (Kết nối tri thức với cuộc sống)”

2. Nội dung giải pháp đề nghị công nhận là biện pháp

2.1. Mục đích của giải pháp

Nghiên cứu đánh giá thực trạng việc tự học của học sinh ở trường THCS …. Từ đó đề xuất một số dạng hoạt động học tập trong dạy học môn KHTN 6 nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh.

2.2. Cách thức thực hiện:

Qua nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn, quy trình thiết kế các hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học trong dạy học môn KHTN 6, bản thân tôi đã xây dựng gồm 5 bước sau:

Bước 1: Xác định chủ đề học tập.

Giáo viên xác định chủ đề học tập, phân tích mục tiêu về kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát triển năng lực, chú trọng mục tiêu phát triển năng lực tự học. Trên cơ sở đó, xác định những nội dung có thể phát triển năng lực tự học của học sinh.

Bước 2: Phân tích nội dung, xác định các hoạt động học tập phát triển năng lực tự học.

Phân tích nội dung của chủ đề nhằm xác định thành phần kiến thức, mối quan hệ giữa kiến thức mới và kiến thức đã biết của học sinh để thiết kế hoạt động học tập sao cho phù hợp với năng lực tự học của học sinh. Sau khi phân tích nội dung, giáo viên sẽ phác họa trình tự logic nội dung phù hợp, thậm chí có thể cải tiến cách trình bày các mạch kiến thức ở sách giáo khoa làm cơ sở để thiết kế các hoạt động khởi động, hoạt động hình thành kiến thức, hoạt động luyện tập – vận dụng trong bài một cách thích hợp. Trên cơ sở phân tích đó, giáo viên xác định nội dung kiến thức có thể mã hóa thành các dạng hoạt động học tập phát triển năng lực tự học trong khâu của quá trình dạy học.

Bước 3: Sưu tầm, lựa chọn, xây dựng tư liệu cho việc thiết kế các hoạt động học tập.

Giáo viên cần thu thập tư liệu từ sách, báo, tạp chí giáo dục, trang web khoa học có liên quan để xây dựng kho tư liệu nhằm tạo điều kiện khai thác có hiệu quả nội dung của chủ đề. Tư liệu có thể là tranh ảnh, bảng biểu, sơ đồ, các thí nghiệm liên quan đến chủ đề. Đối chiếu với mục tiêu và nội dung chủ đề, từ nguồn tư liệu thu thập được để thiết kế các dạng hoạt động học tập sử dụng trong các khâu của quá trình dạy học. Đây chính là nguồn nguyên liệu thô để thiết kế các hoạt động học tập phát triển năng lực tự học.

Bước 4: Thiết kế các hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học.

Từ nguồn tư liệu thô, giáo viên cần sàng lọc, cấu trúc lại cho học sinh sử dụng thuận tiện, dễ hiểu, dễ vận dụng. Giáo viên lựa chọn tư liệu và mã hóa tư liệu thành hoạt động học tập trong dạy học môn KHTN 6, bao gồm: hoạt động quan sát, phân tích kết quả thí nghiệm; hoạt động thực hành thí nghiệm; hoạt động thực hành xác định mẫu vật; hoạt động tìm hiểu tranh ảnh, sơ đồ, bảng biểu, văn bản; hoạt động giải quyết tình huống trong thực tiễn, đời sống.

Bước 5: Thiết kế kế hoạch sử dụng các hoạt động học tập.

Các hoạt động học tập được xem như một biện pháp dạy học nhằm phát triển năng lực tự học. Xác định các hình thức dạy học (cá nhân, hợp tác hay các nhóm nhỏ) và thời lượng của hoạt động học tập, hoạt động ở nhà hay trên lớp, sử dụng trong khâu nào. Các hoạt động học tập phải trở thành một hệ thống, một chuỗi logic để sản phẩm của mỗi hoạt động là một mục tiêu đạt được của chủ đề. Trên cơ sở đó, giáo viên soạn kế hoạch bài học cho phù hợp.

2.3. Nội dung giải pháp

Khoa học tự nhiên là môn học đặc thù, có sự kết hợp chặt chẽ giữa lý thuyết và thực hành nên các bài học là một chuỗi hoạt động học tập đa dạng từ quan sát, tìm tòi, khám phá, đưa ra dự đoán khoa học, thực hiện phương án thí nghiệm kiểm tra dự đoán đến vận dụng kiến thức vào việc giải các bài toán lí thuyết của môn học, cũng như những tình huống thực tế của cuộc sống.

Để phát triển được năng lực tự học cho học sinh ở trường THCS … thông qua môn KHTN 6, tôi đã thiết kế một số dạng hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh. Do vậy, hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học là hoạt động học sinh thực hiện các kĩ năng tự học và vận dụng các kỹ năng đó để có thể tự tìm tòi, khám phá kiến thức và vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. Các hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực tự học bao gồm: hoạt động xác định mục tiêu học tập; hoạt động lập và thực hiện kế hoạch học tập, lựa chọn được các nguồn tài liệu học tập phù hợp, lưu giữ thông tin có chọn lọc bằng ghi tóm tắt, bằng sơ đồ tư duy, bảng biểu, sơ đồ; kỹ năng thực hiện theo tiến trình khoa học trong thực hành thí nghiệm, biết quan sát phân tích kết quả thí nghiệm và rút ra kết luận,…

Có nhiều dạng hoạt động học tập được xây dựng, căn cứ vào mục đích lí luận dạy học có dạng hoạt động học tập khởi động, hoạt động học tập hình thành kiến thức mới, hoạt động học tập luyện tập – vận dụng, hoạt động học tập mở rộng nâng cao. Trên cơ sở phân tích mục tiêu và nội dung môn KHTN 6, căn cứ vào cấu trúc của năng lực tự học, để phát triển năng lực thực hiện kế hoạch học tập cho học sinh có thể có các dạng hoạt động học tập sau:

– Dạng hoạt động tìm hiểu tranh ảnh, sơ đồ, bảng biểu, văn bản: Trong dạng hoạt động học tập này, học sinh suy nghĩ cá nhân, hoạt động nhóm để xử lí thông tin thu thập được từ việc quan sát tranh ảnh, sơ đồ, bảng biểu, nội dung của văn bản; từ đó giải quyết được vấn đề đặt ra và diễn đạt nội dung dưới dạng điền từ, điền bảng, điền tranh câm, sơ đồ thiếu… hoặc ở mức cao hơn học sinh xử lí thông tin thu thập được từ các kênh hình, kênh chữ để tóm tắt nội dung dưới dạng bảng biểu hoặc văn bản hay sơ đồ, sơ đồ tư duy.

Ví dụ: Khi dạy BÀI 9: SỰ ĐA DẠNG CỦA CHẤT

– Quan sát Hình 1.1, cho biết đâu là vật thể tự nhiên, vật thể nhân tạo, vật không sống và vật sống.

– Nghiên cứu thông tin sau: Một số tính chất của chất

Mỗi chất có những tính chất nhất định. Bằng các giác quan ta nhận thấy nước là chất lỏng, không màu, không mùi, không vị. Dùng nhiệt kế, ta đo được nhiệt độ nóng chảy của nước đá, nhiệt độ sôi của nước lỏng, … . Thể (rắn, lỏng, khí), màu sắc, mùi vị, nhiệt độ nóng chảy, nhiệt độ sôi,….

Đá vôi rắn chắc, khi nung tạo ra những chất mới là vôi sống xốp và mềm hơn. Than đá là chất rắn màu đen, khi cháy tạo ra chất mới là khí carbon dioxide không nhìn thấy bằng mắt thường.

Em hãy chỉ ra những tính chất vật lí, tính chất hóa học trong đoạn thông tin trên?

(*) Các điều kiện để thực hiện:

Thứ nhất, muốn học sinh có ý thức tự học thì trước hết học sinh phải yêu thích môn học đó.

Thứ hai, giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh cách xác định nhiệm vụ học tập, cách xây dựng kế hoạch và thực hiện học tập ngay từ ban đầu.

Thứ ba, giáo viên hướng dẫn cho học sinh cách tìm và đọc sách hoặc tài liệu liên quan đến môn học.

Thứ tư, giáo viên nên dạy cho học sinh cách ghi chép và nghe giảng vì đây là những kỹ năng học tập vô cùng quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình học tập của học sinh.

Thứ năm, giáo viên hướng dẫn cách học bài.

Thứ sáu, giáo viên cần giao nhiệm vụ cụ thể cho học sinh ở tiết học tiếp theo.