SKKN Tổ chức hoạt động thảo luận nhóm cho học sinh trong dạy học nói và nghe trong Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018

1. Tên sáng kiến, lĩnh vực áp dụng

Là tác giả đề nghị xét công nhận sáng kiến (2): Tổ chức hoạt động thảo luận nhóm cho học sinh trong dạy học nói và nghe trong Chương trình GDPT môn Ngữ văn 2018.

Lĩnh vực áp dụng: Sáng kiến áp dụng trong tất cả các tiết dạy học kĩ năng nói và nghe trong Chương trình GDPT môn Ngữ văn 2018. Sáng kiến giúp cho học sinh phát huy năng lực làm việc nhóm, tự chủ, tự học.

Đối tượng áp dụng: Học sinh THPT (Chương trình GDPT môn Ngữ văn 2018 (bao gồm cả học sinh khá, giỏi và học sinh trung bình, yếu kém). Sáng kiến này có thể áp dụng linh hoạt cho cả ba bộ sách giáo khoa Kết nối tri thức với cuộc sống, Chân trời sáng tạo và Cánh diều.

2. Nội dung

2.1. Giải pháp cũ thường làm

2.1.1. Chi tiết giải pháp cũ

Trong môn Ngữ Văn, do mục tiêu dạy học của chương trình Ngữ văn 2006 hướng đến mục tiêu nội dung kiến thức nên chủ yếu đề cao, chú trọng hai kĩ năng đọc và viết. Đọc được gọi là dạy đọc hay dạy đọc hiểu, viết là tập làm văn. Bởi vậy, về cơ bản có rất ít nghiên cứu, đề cập đến việc hướng dẫn dạy học nói, nghe và các phương pháp được sử dụng trong các tiết học này.

Điểm khác biệt lớn nhất của CT GDPT 2018 so với CT GDPT 2006 là sự chuyển hướng hoàn toàn từ CT coi trọng truyền đạt kiến thức, nội dung sang CT chú trọng phát triển phẩm chất và năng lực của người học, lấy các kỹ năng giao tiếp (đọc, viết, nói và nghe) làm trục chính xuyên suốt cả ba cấp học. CT xây dựng theo hướng mở, không quy định chi tiết về nội dung, ngữ liệu dạy học mà chỉ quy định những yêu cầu cần đạt về đọc, viết, nói và nghe cho mỗi lớp học từ lớp 1 đến lớp 12. Trong đó, sau hoạt động đọc, viết liên quan đến văn bản là hoạt động nói và nghe. CT GDPT 2018 đã quy định rõ thời lượng dành cho hoạt động nói và nghe là 10% số tiết của năm học. Dung lượng này đã phản ánh góc nhìn của con người hiện đại về tầm quan trọng của kĩ năng nói và nghe trong thời đại toàn cầu hóa so với CT GDPT 2006.

Lộ trình dạy học kĩ năng nói và nghe trong CT GDPT 2018 có sự rành rọt, nhất quán, liên tục cả ba cấp học. Dạy học nói và nghe không chỉ phát triển năng lực hợp tác, giao tiếp mà c n giáo dục phẩm chất, nhân cách cho HS. Vì vậy, để đạt được hiệu quả đầu ra thành công, CT GDPT 2018 cũng yêu cầu người dạy cần có phương pháp dạy nói và nghe chính xác, tiến bộ, tích cực. Tuy nhiên, thời gian thực hiện SGK trong chương trình GDPT 2018 chỉ mới đi qua được gần 1 năm. Đây là khoảng thời gian GV phải bồi dưỡng và suy tư rất nhiều để có thể tìm ra được con đường phù hợp, lựa chọn được những phương pháp dạy học tích cực, hiệu quả trong dạy học.

Từ lâu, phương pháp thảo luận nhóm được coi là một phương pháp hữu hiệu trong việc dạy và học. Các công trình nghiên cứu về thảo luận nhóm cũng đã được công bố vào cuối thập niên 1990 và đem ra áp dụng tại các trường sư phạm từ những năm 2000. Tại các trường THPT, phương pháp này được giới thiệu và bồi dưỡng kể từ năm 2006 – 2007. Phương pháp thảo luận nhóm được nhiều GV lựa chọn sử dụng trong dạy học Ngữ văn. Tuy nhiên, để có thể sử dụng linh hoạt phương pháp thảo luận nhóm vào trong các tiết dạy học nói và nghe vẫn c n đang là một lời ngỏ. Đặc biệt, để đáp ứng được những yêu cầu trong chương trình GDPT mới lại càng nan giải hơn.

2.1.2. Ưu điểm, nhược điểm và những tồn tại cần khắc phục

2.1.2.1. Ưu điểm

Trong các tiết dạy học nói và nghe, GV sử dụng lồng ghép nhiều PPDH tích cực trong đó phải kể đến PP thảo luận nhóm. Thay vì cho HS chỉ đứng lên trả lời câu hỏi theo hệ thống câu hỏi hướng dẫn trong SGK thì HS có cơ hội trao đổi, chia sẻ, trình bày ý kiến của mình với các bạn cùng nhóm, đề xuất các ý tưởng và sửa lỗi cho nhau. Nhờ vào phương pháp này, người học tiếp cận với lượng thông tin lớn, đa dạng, phong phú từ nhiều nguồn, nhiều góc độ khác nhau. Bên cạnh đó, HS c n biết sử dụng linh hoạt các giác quan, tăng khả năng tư duy nhanh nhạy. Đặc biệt c n kích thích sự hứng thú, tăng sự tập trung trong giờ học, nâng cao khả năng giao tiếp và phối hợp với các bạn trong nhóm.

2.1.2.2. Nhược điểm cần khắc phục

Phương pháp thảo luận nhóm được coi là một phương pháp hữu hiệu trong dạy học nói và nghe. Tuy nhiên, trong quá trình dạy và học GV không biết cách xây dựng các hoạt động phù hợp với nội dung bài học sẽ rất dễ dẫn đến tình trạng không đáp ứng được mục tiêu bài học. Thực trạng dạy học nói và nghe theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất, rèn luyện 4 kĩ năng đọc, viết, nói và nghe của CT GDPT 2018 bước đầu biểu hiện một số điểm bất cập, sự lúng túng, bỡ ngỡ của cả GV lẫn HS khi thay đổi toàn diện quan niệm, tư duy giáo dục và phương pháp, hình thức hiện thực hóa nó. Thói quen tương tác một chiều giữa thầy cô và HS đã tồn tại hàng chục năm nên không dễ dàng thay đổi linh hoạt và có hiệu quả ngay tức thì. Ngay lập tức chuyển HS thành đối tượng trung tâm của lớp học khiến các em bị choáng ngợp và chưa thực sự thực hiện các nhiệm vụ tốt nhằm đạt được các yêu cầu cần đạt của tiết nói và nghe.

Hay GV dạy học chưa đo lường được mức độ nhận thức, năng lực ban đầu của HS nên đưa ra các yêu cầu cần đạt quá cao. Sự thiếu tương tác giữa HS với nhau trong dạy học trước đây cũng đặt HS vào thế khó khi đột nhiên phải làm quen với việc rèn luyện các kĩ năng diễn thuyết, đối thoại, tranh luận, thuyết phục, dành sự tập trung cao độ trong nói và nghe, thậm chí phải kết hợp linh hoạt, nhuần nhuyễn cả 4 kĩ năng đọc, viết, nói và nghe để thực hiện các nhiệm vụ học tập hiệu quả.

Thực trạng dễ dàng nhận thấy nhất khi GV triển khai cho HS thực hành kĩ năng nói và nghe là hầu hết HS đều thiếu sự năng động, chủ động, tự tin trong giao tiếp, nhiều biểu hiện của tính cách rụt rè, nhút nhát, ít tự học thêm kiến thức và vận dụng kiến thức vào giao tiếp đời sống bị phơi lộ ra trong quá trình thực hành nghe, nói. Cũng chính vì vậy nên hầu hết các em chưa được kích thích hứng thú muốn nói, muốn nghe của bản thân mà chỉ là sự ép buộc theo yêu cầu của GV. Đồng thời, các em cũng nói và nghe chưa tốt ở nhiều mặt: không có dàn bài nói mạch lạc, rõ ràng, phù hợp ngữ cảnh; không có tính tương tác trong khi trình bày vấn đề; không biết lựa chọn nhấn mạnh nội dung nói hấp dẫn và lấn lướt ở những nội dung kém quan trọng hơn; không có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa các phương tiện ngôn ngữ và phi ngôn ngữ cũng như các công cụ hỗ trợ đặc biệt; không có thái độ, cách ứng xử phù hợp, tôn trọng người đối thoại trong giao tiếp, tranh luận…

Đặc biệt, bản chất vấn đề ở đây là c n thiếu dạy học nói và nghe tương tác trong khi đây là một nội dung quan trọng trong dạy học nói và nghe đã được nêu rõ trong CT GDPT 2018. Đ i hỏi nói và nghe tương tác của CT mới yêu cầu GV cần đổi mới các PPDH, trong số đó có thể kể đến PPDH hợp tác/ thảo luận lại chưa được GV sử dụng nhiều và sử dụng đúng cách trong các giờ dạy học nói và nghe.

2.2. Giải pháp mới cải tiến

2.2.1. Mô tả bản chất của giải pháp mới:

Quy trình, cách thức tiến hành của phương pháp dạy học thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe

Tổ chức hoạt động thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe môn Ngữ văn ở lớp 10 phổ thông cũng cần có quy trình cụ thể để đảm bảo đạt được hiệu quả giáo dục cao nhất. Quy trình tổ chức hoạt động thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe ở trường phổ thông là sự kết hợp chặt chẽ giữa quá trình hướng dẫn, định hướng các thao tác, kĩ năng, nhiệm vụ của GV và quá trình hợp tác, thực hiện của HS. Các thao tác, các bước cần được thực hiện một cách tuyến tính, có liên kết từ đầu đến cuối. Chúng tôi đề xuất quy trình tổ chức hoạt động thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe môn Ngữ văn trong chương trình Trung học phổ thông theo các bước như sau:

Bước 1: Khởi động, giới thiệu bài học

Trước khi vào bài học, GV cần tổ chức hoạt động khởi động khoảng 3-5 phút nhằm tạo tâm thế học tập sẵn sàng, hứng thú ở HS, nhằm giảm bớt tính căng thẳng hoặc bất ngờ. Hoạt động khởi động được xem như “mở bài” của tiết học, góp phần điều hướng sự chú ý, t m với chủ đề, nội dung bài học của HS. GV có thể khởi động, giới thiệu bài học bằng nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn:

– GV kiểm tra bài cũ, từ đó xâu chuỗi đến vấn đề trọng tâm của bài mới, sử dụng câu nói dẫn dắt ngắn kết hợp với PP nêu vấn đề.

– GV kể một câu chuyện ngắn gọn nhằm chỉ hướng đến nội dung bài học

– Khởi động bằng hình thức tổ chức tr chơi nhanh có kết nối với nội dung bài học. Một số tr chơi quen thuộc thường được sử dụng trong hoạt động khởi động có thể kể đến là: Đuổi hình bắt chữ, Ô cửa bí mật, Chiếc hộp bí ẩn, Chiếc nón kì diệu, Nhanh như chớp, Khám phá bức tranh, …

– Khởi động bằng hình thức liên kết với các loại hình nghệ thuật khác nhằm mục đích thưởng thức thẩm mĩ. GV có thể cho HS quan sát các bức tranh, lắng nghe các bản nhạc, xem một đoạn phim ngắn, chiêm ngưỡng các tác phẩm hội họa, điêu khắc… từ đó kết nối đến nội dung bài học. Đây là một cách hay giúp HS thăng bằng cảm xúc, bước đầu tạo nên những rung động thẩm mĩ thu hút các em vào nội dung bài học.

– Khởi động bằng cách tạo tình huống học tập có tính vấn đề. Cách tạo tình huống vừa đơn giản, lại có tính ứng dụng cao vào thực tiễn đời sống, thông qua tưởng tượng và trải nghiệm nhằm giúp HS cảm thấy gần gũi hơn, từ đó kích thích hứng thú khám phá, giải quyết các vấn đề.

Bước 2: Chuẩn bị thảo luận

Ở bước này cần có sự chuẩn bị kĩ càng của cả GV và HS trong 2 giai đoạn: ở nhà và trên lớp, đặc biệt là giai đoạn ở nhà. Thời lượng dành cho hoạt động dạy học kĩ năng nói và nghe trên lớp không quá 10% số tiết/năm, vì vậy, mỗi bài học nói và nghe không thể quá 2 tiết trên lớp, đ i hỏi HS phải nghiêm túc tuân thủ và thực hiện các nhiệm vụ được giao.

Chuẩn bị ở nhà

* Đối với GV, người dạy cần lên kế hoạch tổ chức hoạt động, kế hoạch bài dạy cụ thể, chi tiết, rõ ràng để tổ chức hoạt động được suôn sẻ. Trong kế hoạch tổ chức hoạt động thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe GV cần làm rõ:

– Xác định được mục tiêu, yêu cầu cần đạt, nội dung của hoạt động. GV cần xác định rõ những mục tiêu, yêu cầu cần đạt, nội dung của bài học phần nói và nghe (có kết nối với phần đọc, viết trước đó). Các mục tiêu, yêu cầu cần đạt bao gồm yêu cầu về năng lực và phẩm chất.

– Xác định mục đích thảo luận nhóm trong dạy học nói và nghe. Thảo luận nhóm là một PPDH tích cực, biểu hiện nhiều lợi ích trong dạy học. Thảo luận nhóm giúp HS rèn luyện kĩ năng trình bày ý kiến cá nhân, biết lắng nghe hiệu quả và lập luận để bảo vệ ý kiến trước nhiều ý kiến khác nhau, thuyết phục người khác đi theo quan điểm của mình. Đặc biệt mục đích của hoạt động thể hiện rõ nhất ở khả năng làm chủ hoạt động học của HS, tăng cường không gian, cơ hội nói và nghe, các ứng xử trong giao tiếp, hợp tác của HS, từ đó hình thành và rèn luyện cho HS khả năng ứng xử nhanh nhạy trong các tình huống giao tiếp đời sống và làm việc theo tập thể.

– Xây dựng giáo án dạy học (nói và nghe kết nối với đọc, viết). Một kế hoạch bài dạy phần nói và nghe có thể triển khai theo mô hình sau:

KẾ HOẠCH BÀI DẠY/CHỦ ĐỀ (GIÁO ÁN)

Trường:………………. Họ và tên giáo viên: Tổ:………………………. ……………………

TÊN BÀI DẠY/CHỦ ĐỀ: …………………………………(số tiết….). Lớp:………

A. Mục tiêu/Yêu cầu cần đạt

1.Về năng lực: Nêu cụ thể yêu cầu học sinh làm được gì(viết biểu hiện cụ thể của năng lực chung và năng lực đặc thù môn học cần phát triển gắn với nội dung, kiến thức bài dạy)?

2. Về phẩm chất: Nêu cụ thể yêu cầu về hành vi, thái độ (viết biểu hiện cụ thể của phẩm chất cần phát triển gắn với nội dung kiến thức bài dạy).

B. Thiết bị dạy học và học liệu

Nêu cụ thể các thiết bị dạy học và học liệu được sử dụng trong bài dạy để tổ chức cho học sinh hoạt động nhằm đạt được mục tiêu, yêu cầu của bài dạy.

C. Tiến trình dạy học

I. Hoạt động Khởi động/Giới thiệu kiểu bài nói và nghe tương tác (thảo luận, trao đổi)

* Mục tiêu:

* Tổ chức thực hiện:

II. Hoạt động Chuẩn bị thảo luận

1. Chuẩn bị của GV

2. Chuẩn bị của HS

III. Hoạt động Thảo luận

* Mục tiêu:

* Tổ chức thực hiện:

+ Trình bày bài nói, đưa ra ý kiến thảo luận.

+ Thảo luận, tranh luận xung quanh ý kiến.

IV. Đánh giá, rút kinh nghiệm * Mục tiêu:

* Tổ chức thực hiện:

+ Đánh giá kết quả dựa trên các công cụ đánh giá

+ Rút ra phương pháp đối với kiểu bài nói và nghe tương tác

D. RÚT KINH NGHIỆM BÀI DẠY

GV cần chú ý rằng: xây dựng Kế hoạch dạy học nói và nghe cần kết nối với phần dạy học đọc, viết ở trước đó, giúp HS0tư duy chủ đề, kết nối các tri thức được học và chuyển hóa tất cả các kĩ năng cần thiết.

Trong Kế hoạch dạy học, GV cũng cần xác định rõ không gian, thời gian thuận lợi cho việc thực hiện0hoạt động thảo luận nhóm (Có thể là trong không gian lớp học hoặc ngoài trời; ban ngày hoặc buổi tối…), đồng0thời xây dựng cụ thể các công cụ dạy học như phiếu học tập, rubric đánh giá, tài liệu, học liệu, các văn bản, phương tiện đa phương thức, …

– Triển khai kế hoạch đến HS, xác định trình độ, khả năng và phân chia nhóm phù hợp; giúp HS chuẩn bị tâm lí, định hướng tìm0hiểu các tri thức Ngữ văn cần thiết. Việc làm này vô cùng cần thiết bởi HS cần