SKKN Tổ chức hoạt động trải nghiệm để phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy học bài ‘‘ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn’’- chuyên đề học tập toán 10 – kntt

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đổi mới phương pháp dạy học luôn là nhiệm vụ trọng tâm của ngành giáo dục và đặc biệt theo quan điểm đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018 sẽ chú trọng chuyển sang phát triển phẩm chất năng lực cho học sinh, coi trọng trải nghiệm sáng tạo, thực nghiệm cái mới, gắn kết toán học với thực tế.
Năm học 2022 – 2023 đánh dấu cột mốc quan trọng trong việc thay đổi toàn bộ sách giáo khoa lớp 10 của tất cả các môn học nói chung và của bộ môn Toán nói riêng, vì vậy phương pháp dạy học theo đó cũng đổi mới căn bản. Giáo viên trung học phổ thông phải tìm tòi, học hỏi, nghiên cứu để tìm ra phương pháp cũng như thiết kế bài dạy phù hợp để thích ứng với tinh thần của việc đổi mới nền giáo dục.
Dạy học hoạt động trải nghiệm là một phương pháp hay, có nhiều ưu điểm, giúp giáo viên thực hiện các mục tiêu hướng vào người học, từ đó hình thành ở các em nhu cầu tìm hiểu, khám phá kiến thức, các em hình dung ra dễ dàng hơn khi tiếp cận các bài toán thực tiễn một cách tự chủ, tích cực, sáng tạo để giải quyết các nhiệm vụ học tập một cách linh hoạt và phát triển toàn diện năng lực cho các em.
Toán học là bộ môn có nhiều nội dung gắn liền với thực tiễn đời sống, đặc biệt những kiến thức toán được các nhà kinh doanh sử dụng hiệu quả vào giải quyết các bài toán về kinh tế. Bên cạnh đó, những kiến thức của môn Toán cũng được vận dụng để giải quyết các bài toán liên quan đến bộ môn khoa học tự nhiên. Vì vậy môn học này cùng với các môn học, hoạt động giáo dục khác hình thành ở học sinh năng lực toán học, các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung, đặc biệt giúp các em biết được tầm quan trọng của bộ môn Toán đối với đời sống kinh tế – xã hội.
Johr Dewey, nhà cải cách giáo dục người Mỹ đã từng có hai câu danh ngôn nổi tiếng: “ Sự tương tác giữa tri thức và kỹ năng với trải nghiệm là chìa khóa của việc học hỏi – Quá trình giáo dục thực sự nên là quá trình học cách tư duy thông qua việc thực hành trên những vấn đề thực tế ”. Điều đó càng cho thấy sự cấp thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học bằng phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong giảng dạy bộ môn Toán 10 để đáp ứng mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông 2018.
Trên cơ cở khảo sát thực tế dạy học môn Toán ở trường trung học phổ thông, bản thân tôi nhận thấy đại đa số học sinh chưa thích nghi với hình thức dạy học hoạt động trải nghiệm, lí do sâu xa là do trước đây các em ít tiếp cận với hình thức dạy học này, bên cạnh đó việc vận dụng những kiến thức toán học vào giải quyết các bài toán thực tế, cũng giống như ứng dụng của nó để giải quyết các bài toán liên môn là cái mới đối với các em. Do vậy, nếu giáo viên không có những bài giảng và phương pháp hợp lí sẽ không tạo được hứng thú, niềm đam mê dẫn đến làm cho học sinh thụ động trong việc tiếp thu, mang tính ép buộc, gò bó, lâu dần dẫn đến việc nhàm chán và thậm chí sợ học môn Toán.
1
Đặc biệt bài ‘‘Ứng dụng cuả hệ phương trình bậc nhất ba ẩn” trong chuyên đề ‘‘Hệ phương trình bậc nhất ba ẩn’’ – chuyên đề học tập Toán 10 – kết nối tri thức với cuộc sống có ứng dụng rất lớn trong việc giải quyết các bài toán kinh tế gắn liền với thực tiễn. Cái mới của bài học này là áp dụng kiến thức toán để giải quyết các bài toán của các bộ môn khoa học như: Lý, Hóa, Sinh.
Khi thực hiện hoạt động trải nghiệm về các bài toán kinh tế thực tế trong đời sống thường gặp và trải nghiệm đến thăm các nhà nông chăm sóc cây cảnh bằng việc pha trộn phân hóa học NPK giúp các em biết thêm cách pha trộn tỉ lệ phân của người làm nghề chăm sóc hoa và cây cảnh; trải nghiệm sự pha trộn của các chất hóa học bằng thí nghiệm giúp các em biết thêm cách thức chế tạo ra các loại dược mỹ phẩm và các loại thuốc trong ngành y tế dược; trải nghiệm về cách mắc các mạch điện giúp các em hiểu thêm về công việc của cách chú thợ điện hay trải nghiệm đến các phiên chợ chiều giúp các em hiểu thêm về kiến thức cung – cầu… Qua đó sẽ hình thành và phát triển ở các em năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.
Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Tổ chức dạy học hoạt động trải nghiệm để phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy học bài ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn” – chuyên đề học tập Toán 10 – KNTT để áp dụng trực tiếp vào tiết dạy tại đơn vị nhằm phát huy tối đa được năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của các em học sinh.
II. TÍNH MỚI, ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI 1. Tính mới của đề tài
Qua tìm hiểu tôi nhận thấy, bài ‘‘Ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn” là bài học được bổ sung mới nhất vào chuyên đề học tập Toán 10 – KNTT với mục đích sử dụng kiến thức toán để giải quyết bài toán liên môn Lý, Hóa, Sinh và các bài toán kinh tế, dân gian cũng như các bài toán trong đời sống thực tiễn. Vì vậy, rất được nhiều giáo viên trăn trở và thiết kế bằng nhiều phương pháp dạy học tích cực. Tuy nhiên, chưa có một phương pháp nào xây dựng với mục tiêu gắn liền với thực tiễn một cách đầy đủ và đổi mới một cách toàn diện để phát triển triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh.
Do vậy, bài ‘‘Ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn’’ đã được tôi xây dựng và thực hiện theo phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm giúp học sinh nhận ra ý tưởng mới, phát hiện và làm rõ vấn đề, hình thành và triển khai ý tưởng mới, đề xuất lựa chọn giải pháp, thực hiện và đánh giá giải pháp giải quyết vấn đề, tư duy sáng tạo trong suốt quá trình trải nghiệm ghé thăm nhà vườn bằng việc chia tỉ lệ phù hợp để bón phân NPK qua từng giai đoạn phát triển của cây, trải nghiệm pha trộn các chất hóa học, trải nghiệm trao đổi mua bán các thực phẩm thiết yếu ở chợ Giát, hay tìm hiểu công việc của các chú thợ điện, hòa mình vào các làn điệu dân ca… Qua đó giúp các em gần hơn với đời sống thực tiễn góp phần phát triển tối đa và toàn diện năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.
2

2. Đóng góp của đề tài
Đề tài đã đưa ra được những giải pháp dạy học bài ‘‘Ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn’’ với các vấn đề trong cuộc sống theo hình thức trải nghiệm mang tính mới mẻ, sáng tạo. Các giải pháp đưa ra đã được triển khai, kiểm nghiệm ở tiết dạy tại đơn vị trường trung học phổ thông Quỳnh Lưu 1 và ở sinh hoạt chuyên môn liên trường cụm Quỳnh Lưu – Hoàng Mai. Đề tài không chỉ giúp cho học sinh nắm vững kiến thức kĩ năng về ứng dụng hệ phương trình bậc nhất ba ẩn để giải quyết các bài toán kinh tế, các bài toán liên môn mà cả trong trong thực tiễn cuộc sống góp phần hình thành hệ thống các phẩm chất, năng lực cần thiết, đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đề tài đáp ứng được quan điểm, yêu cầu, tinh thần đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá, thi cử theo yêu cầu phát triển năng lực của mục tiêu GDPT 2018.
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
A. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lí luận của hoạt động trải nghiệm
1.1. Khái niệm hoạt động trải nghiệm
Hoạt động trải nghiệm là hoạt động trong đó dưới sự hướng dẫn và tổ chức của nhà giáo dục, từng cá nhân HS được tham gia trực tiếp vào các hoạt động thực tiễn khác nhau của đời sống gia đình, nhà trường cũng như ngoài xã hội với tư cách là chủ thể của hoạt động, qua đó phát triển năng lực thực tiễn, phẩm chất nhân cách và phát huy tiềm năng sáng tạo của cá nhân mình.
1.2. Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm
HĐTN tạo cơ hội cho HS được trải nghiệm về kiến thức, kĩ năng, cảm xúc. Nội dung HĐTN mang tính tích hợp tổng hợp kiến thức, kĩ năng của nhiều môn học, nhiều lĩnh vực học tập và giáo dục. Hình thức HĐTN rất đa dạng như trò chơi, tham quan du lịch,… HĐTN huy động sự tham gia tích cực của HS, tạo cơ hội cho các em được trải nghiệm, bày tỏ quan điểm, lựa chọn ý tưởng hoạt động, được khẳng định bản thân, được tự đánh giá và đánh giá kết quả hoạt động của bản thân, của nhóm.
1.3. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm
1.3.1. Quy trình
Bước 1
Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm
Phân tích mục tiêu bài học (chương, chủ đề)
Bước 2
Xác định các dạng hoạt động trải nghiệm trong bài học
Bước 3
Lập kế hoạch tổ chức hoạt động trải nghiệm
Bước 4
Tổ chức hoạt động trải nghiệm
3

1.3.2. Giải thích quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm a. Bước 1: Phân tích mục tiêu bài học (chương, chủ đề)
Xác định các kiến thức, năng lực chung, năng lực đặc thù, phẩm chất mà học sinh cần đạt được theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.
b. Bước 2: Xác định các dạng hoạt động trải nghiệm cụ thể trong bài học
GV phân tích được mạch nội dung của bài học. Căn cứ vào đặc điểm nội dung kiến thức, điều kiện cơ sở vật chất của trường học để xác định được các dạng hoạt động trải nghiệm cụ thể ứng với mỗi mạch nội dung đó.
c. Bước 3: Lập kế hoạch hoạt động trải nghiệm
GV lập kế hoạch, nội dung bản kế hoạch bao gồm: thời gian, địa điểm, nội dung nhiệm vụ, chuẩn bị (thiết bị, phương tiện, …) và dự kiến sản phẩm.
d. Bước 4. Tổ chức hoạt động trải nghiệm
*Tổ chức dạy hoạt động trải nghiệm bao gồm 5 bước sau
Các bước tổ chức dạy hoạt động trải nghiệm
Bước 1
Bước 2
Bước 3
Giao nhiệm vụ trải nghiệm
Thực hiện nhiệm vụ trải nghiệm
Thảo luận kết quả trải nghiệm
Bước 4
Báo cáo kết quả trải nghiệm
Bước 5
Tổng kết, đánh giá kết quả hoạt động trải nghiệm
* Giao nhiệm vụ trải nghiệm
GV giao nhiệm vụ trải nghiệm; HS tiếp nhận nhiệm vụ.
* Thực hiện nhiệm vụ trải nghiệm
HS tiến hành các bước thực hiện nhiệm vụ: Lập được kế hoạch trải nghiệm; Phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng thành viên; chuẩn bị dụng cụ, phương tiện, tài liệu, thông tin cần thiết; tiến hành trải nghiệm cụ thể.
* Thảo luận kết quả trải nghiệm
HS thu thập thông tin, thảo luận nhóm; viết báo cáo trải nghiệm.
* Báo cáo kết quả trải nghiệm
HS báo cáo trước lớp kết quả trải nghiệm; các thành viên khác trong lớp theo dõi, trao đổi, thảo luận và đóng góp ý kiến.
* Tổng kết, đánh giá kết quả trải nghiệm
– Công cụ đánh giá là bảng kiểm, đề kiểm tra, mẫu vật, phiếu đánh giá, sản phẩm học tập…
4

– Quá trình đánh giá gồm 3 mức độ:
* HS tự đánh giá: Dựa trên tiêu chí của GV hoặc do chính bản thân HS đưa ra, dưới sự hướng dẫn của GV, HS tự nhận xét và đánh giá về kết quả của quá trình trải nghiệm.
* Nhóm đánh giá: Dựa vào tiêu chí đánh giá của GV và sự hướng dẫn của GV.
* GV đánh giá HS: Thông qua một số tiêu chí: phiếu đánh giá, câu hỏi thảo luận,
cách xử lý, bài tập tình huống, sản phẩm, mẫu vật…
1.4. Hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong nhà trường phổ thông
1.5. Những ưu điểm và hạn chế của dạy học học hoạt động trải nghiệm 1.5.1. Ưu điểm
Hoạt động trải nghiệm được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau như hoạt
động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại,
các hội thi, hoạt động giao lưu, hoạt động nhân đạo, hoạt động tình nguyện, hoạt
động cộng đồng, sinh hoạt tập thể, lao động công ích, sân khấu hóa (kịch, thơ, hát,
múa rối, tiểu phẩm, kịch tham gia,…), thể dục thể thao, tổ chức các ngày hội,… Mỗi
hình thức hoạt động trên đều mang ý nghĩa giáo dục nhất định.
– Tổ chức HĐTN làm cho việc học tập trong nhà trường gắn với thế giới thật
hơn, có thể đáp ứng những kỹ năng về cuộc sống linh động, khả năng thích nghi,
tính chủ động và tự định hướng, các kỹ năng giao tiếp xã hội và giao tiếp xuyên văn
hóa, năng suất làm việc và khả năng lãnh đạo.
– Tổ chức HĐTN phát triển ở học sinh kỹ năng phát hiện giải quyết vấn đề và
sáng tạo. Tạo điều kiện cho học sinh tự tìm hiểu chính mình, tự khẳng định mình
qua việc trực tiếp giải quyết vấn đề thông qua trao đổi, tranh luận. Phát triển tư duy
bậc cao và kỹ năng sống cho người học.
– Tổ chức HĐTN tạo điều kiện cho nhiều phong cách, tiềm năng học tập khác
nhau cùng được phát triển, tạo môi trường cho hỗ trợ thúc đẩy lẫn nhau trong học
tập của học sinh thông qua hoạt động nhóm và hướng tới sự phát triển toàn diện.
1.5.2. Hạn chế
– Tổ chức HĐTN đòi hỏi phương tiện vật chất và tài chính phù hợp.
– Hoạt động trải nghiệm cần tích hợp kiến thức liên môn.
2. Cơ sở lí luận của dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo 2.1. Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh là khả năng học sinh huy động kiến thức, kĩ năng thái độ và sự sẵn sàng tham gia nhằm nhận ra ý tưởng mới,
– Tổ chức HĐTN đòi hỏi nhiều thời gian, không thích hợp với kiến thức lí thuyết
có tính hệ thống.
5

phát hiện và làm rõ vấn đề, đề xuất các giải pháp và thực hiện quá trình giải quyết vấn đề sáng tạo, báo cáo và đánh giá kết quả sáng tạo, vận dụng linh hoạt vào thực tiễn. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh gồm sáu thành tố: (1) Nhận ra ý tưởng mới; (2) phát hiện và làm rõ vấn đề; (3) hình thành và triển khai ý tưởng mới; (4) đề xuất lựa chọn giải pháp; (5) thực hiện và đánh giá giải pháp giải quyết vấn đề; (6) tư duy sáng tạo.
2.2. Vai trò của dạy học trải nghiệm với phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
– Dạy học hoạt động trải nghiệm thường được thực hiện theo nhóm, việc học mang tính xã hội hóa cao do đó hình thành cho học sinh năng lực tự học, năng lực giao tiếp, năng lực hợp tác, công nghệ thông tin…
– Dạy học hoạt động trải nghiệm tạo ra môi trường thuận lợi hoạt động tương tác đa chiều, tương tác giữa học sinh – học sinh, học sinh – giáo viên, học sinh – xã hội… Do đó giúp học sinh phát triển các kĩ năng như hợp tác, thu thập thông tin cho chính bản thân mình.
– Dạy học hoạt động trải nghiệm có khả năng tích hợp cao các phương pháp dạy học, các hình thức tổ chức dạy học, nội dung dạy học hoạt động trải nghiệm có sự kết hợp của nhiều kiến thức thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, thông qua đó học sinh có cơ hội hình thành năng lực, phẩm chất.
– Trong quá trình hoàn thiện và báo cáo sản phẩm thực hiện sản phẩm trước nhóm, tập thể lớp học sinh sẽ có cơ hội hình thành các kỹ năng như trình bày, giao tiếp, sử dụng ngôn ngữ…
– Dạy học hoạt động trải nghiệm là một phương thức dạy học gắn liền với thực tế. Thông qua dạy học hoạt động trải nghiệm không những giúp cho học sinh lĩnh hội kiến thức mà còn hình thành phát triển năng lực, kĩ năng cần thiết cho bản thân, đặc biệt năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, từ đó giúp các em có nhiều sáng tạo trong đời sống và xã hội.
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1. Phương pháp điều tra, khảo sát thực trạng để xác định cơ sở thực tiễn của đề tài
Để xác định cơ sở thực tiễn của đề tài về việc rèn luyện và phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của HS cũng như tìm hiểu thực trạng, xây dựng và sử dụng phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong bài “Ứng dụng của hệ phương trình bậc nhất ba ẩn” – chuyên đề Toán 10 – kết nối tri thức với cuộc sống, tôi đã tiến hành sử dụng phiếu điều tra thăm dò 18 giáo viên đại diện các giáo viên dạy Toán 10 – sách kết nối tri thức với cuộc sống trên địa bàn cụm Quỳnh Lưu – Hoàng Mai, đồng thời phát phiếu khảo sát 185 học sinh đại diện cho 15 lớp khối 10 trường sở tại với các nội dung sau:
6

1.1. Về giáo viên (phiếu thăm dò tại phần phụ lục II)
– Thăm dò những phương pháp dạy học tích cực mà giáo viên đã áp dụng vào chương trình dạy học sách Toán 10 – KNTT.
– Thăm dò về mức độ nắm vững quy trình và cách thức tổ chức dạy học bằng phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm.
–
.
1.2. Về học sinh (phiếu khảo sát tại phần phụ lục II)
– Khảo sát sự hứng thú của HS khi được dạy học bài 2 – chuyên đề học tập Toán 10 – KNTT bằng phương pháp HĐTN.
– Khảo sát HS về mức độ thể hiện các tiêu chí rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo trong khi học môn Toán 10 – KNTT.
2. Kết quả điều tra, khảo sát cơ sở thực tiễn của đề tài
2.1. Kết quả điều tra về phương pháp dạy học hoạt động trải nghiệm của giáo viên
Bảng 1: Kết quả điều tra về sử dụng những phương pháp dạy học tích cực mà giáo viên đã áp dụng vào chương trình dạy học sách Toán 10 – KNTT:
Thăm dò giáo viên về việc rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
cho học sinh thông qua dạy học hoạt động trải nghiệm
Phương pháp
Giải quyết vấn đề
Hoạt
động nhóm
Phiếu học tập cá nhân
Thuyết trình
Đóng vai
Sơ đồ tư duy
Phỏng vấn chuyên gia
HĐ TN
Số lượng
12/18
9/18
13/18
10/18
10/18
9/18
11/18
3/18
Tỉ lệ
67,7 %
50 %
72,2 %
55,6%
55,6 %
50%
61,1%
16,7 %
Bảng 2: Kết quả về mức độ nắm vững quy trình và cách thức tổ chức bằng phương pháp hoạt động trải nghiệm:
Kết quả
Biết rất rõ
quy trình và cách thức tổ chức
Biết rõ quy trình và cách thức tổ chức
Chưa biết rõ quy trình và cách thức tổ chức
Không biết
quy trình và cách thức tổ chức
Kết quả
2/18
3/18
7/18
6/18
Tỉ lệ
11,1 %
Rất cần
16,7%
38,9 %
33,3%
thiết
7

Bảng 3: Kết quả điều tra về việc rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh thông qua dạy học hoạt động trải nghiệm: