SKKN Biện pháp phát huy sự tích cực của học sinh trong học tập phân môn Địa lí 4 (KNTT) (W+PPT)

I. MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Mục tiêu của giáo dục phổ thông trong chương trình đổi mới 2018 là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Giáo dục Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học trung học cơ sở. 

Trong chương trình Tiểu học bên cạnh các môn Toán, Tiếng Việt thì môn Tự nhiên- xã hội đóng vai trò rất quan trọng. Phân môn Địa lí là một môn học mới trong chương trình lớp 4, có phạm trù rộng lớn và có tính thực nghiệm. Nó không chỉ dừng lại ở việc mô tả các sự vật hiện tượng địa lí trên bề mặt Trái đất mà còn giải thích, phân tích, so sánh tổng hợp các yếu tố địa lí cũng như giúp học sinh thấy được mối quan hệ giữa chúng với nhau. 

Mục tiêu dạy học phân môn Địa lí lớp 4 theo bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống là cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản, thiết thực về các sự vật, hiện tượng và các mối quan hệ địa lí đơn giản ở các vùng trên đất nước Việt Nam. Bước đầu rèn luyện và hình thành một số kĩ năng: kĩ năng quan sát sự vật, hiện tượng; thu thập, tìm kiếm tư liệu địa lí từ các nguồn khác nhau; biết nêu thắc mắc và đặt câu hỏi trong quá trình học tập và chọn thông tin để giải đáp; nhận biết đúng các sự vật, hiện tượng địa lí; biết trình bày lại kết quả học tập bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ; biết vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống. 

Trong phân môn Địa lí, bản đồ và bảng số liệu được sử dụng như là một nguồn cung cấp kiến thức, giúp học sinh tự tìm tòi phát hiện ra kiến thức và rèn luyện kĩ năng bộ môn chứ không phải để minh họa cho lời giảng của giáo viên. Như vậy bản đồ và bảng số liệu là đối tượng để học sinh chủ động khám phá khai thác kiến thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Việc sử dụng bản đồ, lược đồ tranh ảnh và trò chơi trong dạy học phân môn Địa lí là một trong những điều kiện quyết định sự thành công của tiết dạy, vì nó làm tăng hiệu quả giờ dạy, học sinh có hứng thú trong học tập, giờ học vui tươi thoải mái và là phương tiện để phát triển tư duy của người học.

Để học sinh chủ động tích cực trong giờ học Địa lí, đòi hỏi người giáo viên phải biết tổ chức, hướng dẫn, phải có phương pháp dạy học phù hợp để lôi cuốn các em hứng thú trong từng bài học, từng hoạt động. Chính vì vậy tôi mạnh dạn đưa ra: “ Biện pháp phát huy sự tích cực của học sinh trong học tập phân môn Địa lí 4 (Kết nối tri thức với cuộc sống)”

2. Mục đích nghiên cứu

Đề tài này nhằm nâng cao hiệu quả việc dạy phân môn Địa lí lớp 4, đồng thời giúp giáo viên nắm vững phương pháp dạy học phân môn Địa lí, giúp học sinh nắm vững kiến thức địa lí, biết sử dụng thành thạo bản đồ ( lược đồ), bảng số liệu, tham gia tích cực vào các trò chơi học tập trong môn Địa lí lớp 4

3. Đối tượng nghiên cứu

– Tìm hiểu một số kinh nghiệm nâng cao chất lượng dạy học phân môn Địa lí lớp 4.

4. Phương pháp nghiên cứu

– Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lí thuyết.

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế.

– Phương pháp thống kê, xử lí số liệu.

II. NỘI DUNG

1. Cơ sở lí luận:

Để nâng cao chất lượng dạy học địa lí, giáo viên cần sử dụng hợp lí các phương pháp dạy học khác nhau.Trong đó sử dụng hiệu quả bản đồ, lược đồ, trò chơi trong dạy học địa lí là cần thiết. Phương pháp này phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của học sinh Tiểu học, với định hướng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay ở bậc Tiểu học. Việc sử dụng có hiệu quả bản đồ, lược đồ, trò chơi sẽ có tác dụng phát huy tính tích cực, tạo hứng thú học tập cho học sinh. Qua đó học sinh tiếp thu kiến thức địa lí một cách nhẹ nhàng, tự nhiên làm cho giờ học địa lí sinh động. 

Mục tiêu dạy học địa lí lớp 4 là hình thành cho học sinh một số biểu tượng, khái niệm, mối quan hệ địa lí đơn giản và bước đầu hình thành, rèn luyện một số kĩ năng địa lí.

a. Hình thành biểu tượng địa lí

– “ Biểu tượng địa lí là hình ảnh về các sự vật hoặc hiện tượng địa lí được tri giác, phản ánh vào trong ý thức của học sinh, được giữ lại trong trí nhớ và có khả năng tái tạo theo ý muốn”[1].

Đối với học sinh Tiểu học người ta phân các biểu tượng địa lí ra làm hai loại:

+ Biểu tượng kí ức ( còn gọi là biểu tượng tái tạo) là sự phản ánh đối tượng đã được trực tiếp tri giác trong quá khứ [1].

+ Biểu tượng tưởng tượng (còn gọi là biểu tượng sáng tạo) là sự phản ánh những đối tượng tuy không tri giác trực tiếp, nhưng được tư duy tạo ra trên cơ sở những đối tượng có liên quan đã tri giác được [1].

Ở Tiểu học, phương pháp hình thành biểu tượng địa lí tốt nhất là cho các em quan sát đối tượng tại thực địa hoặc qua tranh ảnh, băng hình,…

b. Hình thành khái niệm địa lí

– Khái niệm địa lí là sự phản ánh trong tư duy những sự vật và hiện tượng địa lí đã được trừu tượng hóa và khái quát hóa, dựa vào các dấu hiệu bản chất, sau khi đã tiến hành các thao tác tư duy ( so sánh, phân tích, tổng hợp,..). Như vậy khái niệm địa lí khác với biểu tượng địa lí ở chỗ: trong khái niệm có sự tham gia tích cực của tư duy [ 1].

Theo quan điểm nhận thức về mặt khoa học thì trong Địa lí có 3 loại khái niệm chính:

+ Khái niệm địa lí chung: Là những khái niệm được hình thành để chỉ không những sự vật và hiện tượng địa lí đơn nhất mà còn là một loạt các sự vật và hiện tượng địa lí cùng loại, có những thuộc tính giống nhau.

+ Khái niệm địa lí riêng: Là khái niệm chỉ  những sự vật và hiện tượng địa lí  riêng biệt, cụ thể. Mỗi khái niệm địa lí riêng chỉ liên quan đến một đối tượng và phản ánh đặc điểm riêng của nó. Ví dụ: sông Hồng, nhà máy thủy điện Y-a-li,…

+ Khái niệm địa lí tập hợp: Nói đến khái niệm địa lí tập hợp là nói đến những đặc điểm chung của đối tượng ở từng khu vực, từng vùng riêng biệt trên trái đất.

2.Thực trạng của việc dạy học địa lí  lớp 4 hiện nay trong trường Tiểu học:

a/Giáo viên

–  Thực tiễn dạy học Địa lí ở trường Tiểu học hiện nay cho thấy giáo viên còn gặp rất nhiều khó khăn trong việc sử dụng các phương pháp dạy học Địa lí. Giáo viên thường dạy theo phương pháp truyền thống. Học sinh tiếp thu kiến thức thụ động. Giờ học còn mang nặng lý thuyết, chưa nhẹ nhàng và phong phú, sôi nổi, chưa gây hứng thú cho học sinh trong giờ học.

– Giáo viên mới chỉ truyền thụ kiến thức trong sách giáo khoa theo các tiết học, việc khai thác vốn hiểu biết của học sinh, hướng dẫn học sinh tự giác học tập còn hạn chế. Các giờ học còn nặng nề, áp đặt.

– Một số ít giáo viên nắm kiến thức tổng thể về Địa lí chưa hệ thống, giáo viên còn phụ thuộc nhiều vào kiến thức sách giáo khoa, ít nghiên cứu tài liệu nên dẫn đến bài dạy còn rời rạc, không lôgic, học sinh có thể hiểu ngay nhưng không biết các sự vật hiện tượng đó có liên quan với nhau.

– Đặc biệt việc sử dụng bản đồ ( lược đồ, tranh ảnh,..) trong mỗi giờ dạy là việc làm thường nhật, nó có vai trò quan trọng trong việc khai thác nội dung bài thì nhiều giáo viên còn dạy chay hoặc chưa khai thác hết tác dụng của bản đồ, lược đồ làm cho bài dạy mờ nhạt.

– Bên cạnh đó số giáo viên đưa trò chơi vào dạy học các bài địa lí còn ít dẫn  đến tiết dạy đơn điệu chưa gây hứng thú cho học sinh.

b/ Về học sinh

– Học sinh sử dụng bản đồ chưa thành thạo nên khai thác nội dung bài chưa sâu dẫn đến ngại học Địa lí.

– HS còn chưa mạnh dạn tự tin khi giao tiếp. Các kỹ năng sống chưa được tích lũy và hoàn thiện tích cực.

– Khả năng tự học còn hạn chế, việc tìm hiểu khám phá kiến thức còn ít nên 

việc lĩnh hội kiến thức đạt kết quả chưa cao.

Số học sinh nắm được kiến thức về địa lí, kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ để khai thác nội dung bài còn hạn chế. Vì vậy vấn đề đặt ra là giáo viên phải nắm được hệ thống kiến thức địa lí, có kĩ năng sử dụng bản đồ, lược đồ và có phương pháp tổ chức dạy học phù hợp, tích cực sáng tạo để giúp các em chủ động kiến thức, nhớ lâu, biết xâu các chuỗi và biết liên kết mối quan hệ giữa đặc điểm của vị trí, địa hình với khí hậu; giữa tự nhiên với hoạt động sản xuất của con người.

Từ thực trạng này để giúp giáo viên giảng dạy môn địa lí lớp 4 đạt hiệu quả tôi đã tiến hành một số biện pháp sau:

3. Các biện pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học  Địa lí lớp 4

Biện pháp 1: Giáo viên xác định đúng đặc trưng bộ môn, nắm vững kiến thức địa lí một cách có hệ thống

Nói đến địa lí  ta thường nghĩ đến vị trí địa lí, địa hình và khí hậu; nói đến thiên nhiên thường gắn với  hoạt động sản xuất của con người. Cứ như vậy kiến thức địa lí là một chuỗi các đặc điểm về vị trí, địa hình, khí hậu, con người và hoạt động sản xuất của con người ở vùng miền đó. Việc nắm kiến thức địa lí logic chính xác, có hệ thống của giáo viên là rất cần thiết, giúp học sinh định hướng và hiểu đúng đặc điểm địa lí của một vùng miền nào đó.

Thực tế cho thấy một số ít giáo viên chưa xác định đúng đặc trưng của môn Địa lí, kiến thức về địa lí chưa nhiều, mỗi tiết lên lớp chỉ cung cấp cho học sinh đủ, đúng kiến thức trong sách giáo khoa, ít mở rộng, liên hệ những kiến thức về hiện tại, chưa thiết lập được mối quan hệ giữa các yếu tố địa lí với nhau, hệ thống kiến thức không lôgic dẫn đến tình trạng giáo viên cung cấp đến đâu thì học sinh chỉ hiểu và biết đến đó. Nên đối với giáo viên việc đọc sách báo nhiều, nghiên cứu tài liệu, lấy thông tin, sưu tầm tư liệu có liên quan trong thời điểm hiện tại một cách cập nhật là điều hết sức cần thiết và quan trọng đối với phân môn Địa lí.

Đặc trưng của môn Địa lí đó là tìm hiểu về vị trí, giới hạn, địa hình, khoáng sản, đất, động thực vật, sông hồ, khí hậu, biển về hoạt động kinh tế của một vùng miền. Các yếu tố tự nhiên ( vị trí, giới hạn, địa hình, khoáng sản.. ) được tìm hiểu, khai thác trên bản đồ, lược đồ. Các yếu tố này có tác động qua lại với nhau và có tác động rất lớn đến hoạt động kinh tế, con người và ngược lại điều kiện về con người, hoạt động kinh tế cũng tác động ngược lại đến yếu tố tự nhiên của vùng, miền đó. Nghĩa là giáo viên phải xác định được mối quan hệ sâu sắc giữa các yếu tố địa lí. Như vậy xác định được đặc trưng của môn học giúp giáo viên nắm nội dung bài, từ đó xây dựng được phương pháp, hình thức tổ chức dạy học. phù hợp, sẽ truyền thụ được hết nội dung kiến thức địa lí đến với các em, giúp các em hiểu sâu sắc nội dung bài học.

Biện pháp 2:  Giáo viên cần thu thập thông tin, tư liệu địa lí thiết thực tại thời điểm hiện tại để phục vụ cho bài dạy

Phần lớn các tiết học Địa lí đều tìm hiểu khí hậu, dân cư, kinh tế của một vùng miền. Đòi hỏi sự tìm tòi, thu thập các thông tin, tư liệu có liên quan đến vùng miền đó là vô cùng cần thiết. Kiến thức Địa lí được trình bày trong sách giáo khoa và sách giáo viên rất đơn giản, ngắn gọn và cô đọng, nó như là cái cốt, cái lõi để giáo viên biết cách khai thác, hướng dẫn giúp học sinh tìm đúng nội dung, hiểu chính xác kiến thức được truyền tải. Đặc biệt với sự phát triển về kinh tế, xã hội ngày nay thì việc cập nhật thông tin, tư liệu là rất cần thiết để truyền thụ đến học sinh một cách đầy đủ và chính xác.

Ví dụ: Khi thực hiện bài dạy: “ Dân cư và hoạt động sản xuất ở vùng Tây Nguyên” (trang 89, Lịch sử & Địa lý 4, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống)

Giáo viên cần cập nhật thông tin về các nhà máy thủy điện ở Tây Nguyên, đặc biệt là nhà máy thủy điện Y-a-li, việc bảo vệ rừng ở Tây Nguyên qua lời kêu gọi của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc…

Biện pháp 3: Lựa chọn hình thức, phương pháp dạy học phù hợp với từng nội dung bài dạy

Tùy theo từng bài cụ thể giáo viên chủ động lựa chọn hình thức tổ chức, định hướng dạy học theo phương pháp tích cực hóa hoạt động của người học, lấy học sinh làm trung tâm, giáo viên đóng vai trò chủ đạo thì việc chủ động đưa phương pháp mới vào dạy học địa lí là cần thiết, phục vụ thiết thực cho tiết dạy nhẹ nhàng tích cực trên cơ sở học sinh được trải nghiệm,  để tìm tòi khám phá kiến thức mới. Ở mỗi bài học, tiết học giáo viên cần sử  dụng linh hoạt các phương pháp dạy học để việc chuyển tải nội dung bài học một cách dễ hiểu đến với mọi đối tượng học sinh trong lớp. Sử dụng phù hợp các phương pháp dạy học địa lí góp phần nâng cao chất lượng môn học.

Ví dụ: Khi dạy bài 5 “Dân cư và hoạt động sản xuất ở vùng trung du và miền núi Bắc Bộ” (trang 24, Lịch sử & Địa lí 4, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống)

Giáo viên có thể tổ chức trò chơi thi kể tên một số tỉnh thuộc vùng trung du và miền núi Bắc Bộ để tăng tính chủ động, hào hứng trong học tập cho các em.  

Biện pháp 4: Giáo viên cần hướng dẫn học sinh sử dụng thành thạo và biết khai thác kiến thức  từ bản đồ ( lược đồ), bảng số liệu

Đặc trưng của môn Địa lí đó là tìm hiểu về vị trí, giới hạn, địa hình, khoáng sản, đất, động thực vật, sông hồ, khí hậu, biển và các yếu tố này được thể hiện rất rõ trên bản đồ, lược đồ và bảng số liệu được sử dụng như một nguồn cung cấp kiến thức, giúp học sinh tự tìm tòi, kiến thức, hình thành, rèn luyện  kĩ năng bộ môn. Trong các tiết học nếu giáo viên không sử dụng bản đồ, lược đồ hoặc có bản đồ, lược đồ nhưng học sinh không biết cách sử dụng thì sẽ không khai thác được nội dung bài, học sinh chủ động tiếp thu kiến thức một cách máy móc. Chính vì vậy việc hướng dẫn học sinh sử dụng thành thạo bản đồ, tranh ảnh và trò chơi trong các tiết Địa lí sẽ giúp các em học nhẹ nhàng, giảm bớt sự nhàm chán tạo cho các em thói quen thích tìm hiểu, khám phá thiên nhiên; từ đó các em sẽ yêu thiên nhiên, con người, quê hương đất nước, các em sẽ tôn trọng và bảo vệ, giữ gìn nó.

Theo định hướng đổi mới phương pháp dạy học, bản đồ ( lược đồ) và bảng số liệu được sử dụng như là một nguồn cung cấp kiến thức giúp học sinh tự tìm tòi, phát hiện những kiến thức và hình thành, rèn luyện kĩ năng bộ môn chứ không chỉ để minh họa cho lời giảng của giáo viên. Như vậy bản đồ (lược đồ) và bảng số  là đối tượng để học sinh chủ động, tự lực khai thác kiến thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên.

Khi hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ bản đồ ( lược đồ) và bảng số liệu giáo viên phải thực hiện từng nội dung như sau:

a/  Hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ bản đồ( lược đồ):

+ Về phía giáo viên:  Xác định kiến thức trong bài tối thiểu cần thiết để biết cách làm việc với bản đồ như: Xác định phương hướng trên bản đồ, nắm được kí hiệu trong bảng chú giải và có biểu tượng địa lí trên bản đồ. Soạn hệ thống câu hỏi dựa trên lược đồ, trong sách giáo khoa và trình độ học sinh để dẫn dắt học sinh tự khám phá kiến thức. Các câu hỏi này được thể hiện dưới hình thức tự luận hoặc trắc nghiệm.

+ Về phía học sinh: Học sinh phải được trang bị một số kiến thức tối thiểu để biết cách làm việc với bản đồ như:

– Xác định được phương hướng, tỉ lệ và kí hiệu bản đồ.

– Đọc tên bản đồ, xem trong bảng chú giải, tìm đối tượng địa lí trên bản đồ.

– Xác định vị trí địa lí, giới hạn của các vùng miền trên bản đồ ( lược đồ )

– Nhận biết được vị trí, một số đặc điểm của đối tượng địa lí trên bản đồ.

-Dựa vào màu sắc, kí hiệu phân biệt được độ cao, nhận biết núi, cao nguyên, đồng bằng, vùng biển.

– Sử dụng bản đồ ( lược đồ) để chỉ đúng tên dãy núi, cao nguyên, đồng bằng, sông lớn của mỗi vùng miền.

*Giáo viên hướng dẫn để các em thực hiện các bước với bản đồ ( lược đồ ):

+ Bước 1: Nắm được mục đích làm việc với bản đồ

+ Bước 2: Xem bảng chú giải để có biểu tượng địa lí cần tìm trên bản đồ.

+ Bước 3: Tìm vị trí địa lí của đối tượng trên bản đồ dựa vào kí hiệu.

+ Bước 4: Quan sát đối tượng trên bản đồ, nhận xét và nêu đặc điểm đơn giản của đối tượng.

+ Bước 5: Xác lập mối quan hệ địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các thành phần như địa hình, khí hậu, sông ngòi. Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người,… trên cơ sở học sinh biết kết hợp những kiến thức từ bản đồ và kiến thức địa lí để so sánh và phân tích,…

Ví dụ 1:  Bài “Thiên nhiên vùng trung du và miền núi Bắc Bộ” (trang 18, Lịch sử & Địa lý 4, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống)