SKKN Kĩ năng liên tưởng và tưởng tượng trong việc dạy học môn Ngữ Văn 6 theo bộ sách Chân trời sáng tạo (W+PPT)

1. MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn đề tài

Trong những năm gần đây, đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn trong nhà trường đang là vấn đề rất được xã hội rất quan tâm. Mục đích của việc đổi mới phương pháp là thay đổi lối dạy học thụ động sang phương pháp dạy học tích cực, nhằm phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo ở người học.

Việc đổi mới phương pháp dạy học Văn chỉ thực sự có hiệu quả khi có sự tham gia tích cực của giáo viên và học sinh qua từng giờ học cụ thể.Trong đó người giáo viên với vai trò là người dẫn dắt, hướng dẫn học sinh trong giờ học, phải xác định được những mục tiêu cơ bản, rõ ràng của giờ học. Hướng tới hình thành những kiến thức chuẩn xác, các kỹ năng thành thục và những thái độ đúng đắn cho học sinh.

Trong quá trình dạy học, bên cạnh việc hình thành kiến thức, thì việc rèn các kỹ năng cho học sinh là rất quan trọng. Ở môn Ngữ văn, hình thành các kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng giữ vai trò quan trọng hàng đầu trong quá trình hướng dẫn học sinh tiếp nhận tác phẩm văn học và viết các bài Tập làm văn theo hướng tư duy tích cực, chủ động và sáng tạo.

Đối với học sinh lớp 6, việc rèn luyện các kỹ năng liên tưởng, tưởng tượng có vai trò hết sức quan trọng. Bởi vì bắt đầu từ cấp học này, các em sẽ dần làm quen với việc tiếp nhận và cảm thụ vẻ đẹp của các tác phẩm văn học, đồng thời tập viết các bài văn miêu tả và tự sự theo hướng sáng tạo.

Kỹ năng liên tưởng tưởng tượng giúp học sinh hình dung ra đối tượng được gợi ra trong tác phẩm văn chương một cách cụ thể, sinh động. Từ đó để hiểu giá trị của tác phẩm. Còn trong các bài văn miêu tả và tự sự, nếu liên tưởng, tưởng tượng càng lô-gíc, tự nhiên, phong phú thì sự sáng tạo càng cao. Ở lứa tuổi của các em, sự liên tưởng, tưởng tượng là rất tự nhiên, phong phú và đáng yêu nhưng rất cần có sự định hướng đúng đắn của giáo viên.

Nhận thức được vai trò quan trọng của các kỹ năng liên tưởng và tưởng tượng trong việc dạy học môn Ngữ Văn, bản thân tôi đã có những tìm tòi, thử nghiệm một vài biện pháp để hướng tới rèn luyện “Kĩ năng liên tưởng và tưởng tượng trong việc dạy học môn Ngữ Văn 6 theo bộ sách Chân trời sáng tạo” ở trường THCS ….

1.2. Mục đích nghiên cứu

Việc tiến hành nghiên cứu đề tài này góp phần nâng cao chất lượng rèn kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng cho học sinh, giúp cho việc học tập các phân môn và thực hành viết bài tập làm văn đạt hiệu quả cao. Trên cơ sở những hiểu biết sâu sắc về các tác phẩm văn học, các biện pháp tu từ từ vựng được học trong chương trình và những nắm bắt cơ bản về kỹ năng làm văn miêu tả và tự sự học sinh biết cách diễn đạt và tạo lập các văn bản tự sự và miêu tả đạt chất lượng cao hơn.

Đáp ứng nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học Văn theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học. Đồng thời cũng hướng dẫn học sinh bước đầu làm quen và thích ứng với việc kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực của học sinh.

Từ những kinh nghiệm thực tế của bản thân khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm này, tôi cùng chia sẻ với đồng nghiệp để tìm ra những phương pháp đổi mới giờ dạy học môn Ngữ văn trong nhà trường đạt hiệu quả cao hơn.

1.3. Đối tượng nghiên cứu.

Đề tài hướng đến nghiên cứu và tổng kết các bước tổ chức thực hiện rèn kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng cho học sinh lớp 6 trong các giờ dạy tác phẩm văn học, các giờ dạy Tiếng Việt và các giờ hướng dẫn học sinh viết các bài Tập làm văn tự sự và văn miêu tả.

Từ hiệu quả đạt được sau khi đã áp dụng sáng kiến vào giờ dạy, bản thân tôi tiếp tục học hỏi và có những điều chỉnh, bổ sung kịp thời, phù hợp hơn trong các giờ dạy học Văn trong nhà trường.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

– Xây dựng cơ sở lý thuyết.

– Điều tra khảo sát thực tế.

– Thống kê, xử lý số liệu.

– Phân tích, phân loại.

2. NỘI DUNG

2.1. Cơ sở lý luận

Liên tưởng, tưởng tượng trước hết là hiện tượng tâm lý. “Liên tưởng là nghĩ tới sự việc, hiện tượng nào đó có liên quan nhân sự việc, hiện tượng đang diễn ra. Tưởng tượng là tạo ra trong trí những hình ảnh không có ở trước mắt hoặc chưa hề có” (Từ điển Tiếng Việt- Hoàng Phê, năm 2009).

Như vậy cơ chế của liên tưởng là dựa vào trí nhớ, chắp nối, liên kết các sự kiện, để tạo hình ảnh đối lập hoặc tương đồng. Còn cơ chế của tưởng tượng là dựa trên cơ sở các liên tưởng và sức sáng tạo để xây dựng biểu tượng mới. Cũng có nghĩa liên tưởng nằm trong trí nhớ, là phương thức để nhớ, đồng thời liên tưởng cũng là thao tác của tưởng tượng. Vì thế giữa liên tưởng và tưởng tượng có mối quan hệ vừa là bộ phận vừa là nhân quả của nhau trong nhận thức và phản ánh đối tượng.

Sáng tác văn học là một hoạt động giao tiếp xã hội nhằm hướng tới sự đồng cảm, tri âm nơi người đọc. Vì lý do “sinh tồn” ấy, người sáng tác bao giờ cũng gửi gắm ý tưởng của mình qua hình tượng nghệ thuật của tác phẩm- mã hoá trong các dạng thức kết cấu đặc biệt của ngôn ngữ. Tác phẩm văn học khi đã hiện diện bằng văn bản, tức là trong nó đã kết tinh một quá trình lao động nghệ thuật – từ khâu quan sát, bộc lộ cảm xúc, huy động những liên tưởng và tưởng tượng … để khái quát, kết cấu thành một chỉnh thể. Như vậy quá trình sáng tác là quá trình bằng xúc cảm cá nhân, nhà văn hút dẫn và nhào nặn chất liệu đời sống để phục vụ một nhu cầu bộc lộ, trong đó liên tưởng, tưởng tượng có một vai trò đặc biệt quan trọng.

Phương pháp dạy học tích cực xác định vai trò của học sinh là bạn đọc sáng tạo của nhà văn. Có nghĩa là người học sinh là chủ thể trong giờ học, nhằm khơi dậy và phát triển những năng lực tâm lý cảm thụ văn học một cách chủ động và sáng tạo. Muốn đạt được hiệu quả trên, học sinh phải có kỹ năng liên tưởng, tưởng tượng được những điều nhà văn thể hiện trong tác phẩm.

Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã từng đánh giá rất cao lứa tuổi học sinh trong nhà trường như sau: “ Lứa tuổi từ 7 đến 17 là rất nhạy cảm, thông minh, lạ lùng lắm”. Trong quá trình tiếp nhận tác phẩm Văn học, học sinh trở thành người đồng sáng tạo với tác giả. Qua trí liên tưởng, tưởng tượng của các em, nội dung của tác phẩm càng trở nên phong phú hơn.

Và cũng từ những gì đã cảm nhận được trong tác phẩm văn học, vốn kiến thức của các em thêm phong phú, giàu có, các kỹ năng nói và viết cũng trở nên thành thục hơn. Kỹ năng liên tưởng, tưởng tượng cũng rất cần thiết giúp học sinh tiếp nhận và vận dụng các đơn vị kiến thức Tiếng Việt và phần Tập làm văn trong chương trình Ngữ văn lớp 6. Đặc biệt là đối với văn miêu tả và tự sự, các yếu tố liên tưởng và tưởng tượng rất quan trọng trong quá trình giúp học sinh tập viết bài văn. Bởi lẽ từ những gì các em quan sát được, các em phải liên tưởng đến những gì có quan hệ gần gũi, giống nhau… tưởng tượng ra các hình ảnh cụ thể để diễn đạt thành những từ ngữ, hình ảnh chính xác, gợi cảm, có giá trị nghệ thuật cao.

2.2. Thực trạng của vấn đề

– Đối với giáo viên

Trong những năm gần đây, mặc dù ngành giáo dục đã quan tâm và bổ sung thêm nhiều đồ dùng dạy học cho môn Ngữ văn, nhưng số lượng tranh ảnh, cũng như băng đĩa hình phục vụ cho giảng dạy chưa nhiều, chưa đáp ứng được nhu cầu cần thiết trong công tác giảng dạy.

Hoạt động đổi mới phương pháp dạy học ở nhà trường THCS chưa mang lại hiệu quả cao. Truyền thụ kiến thức một chiều vẫn là phương pháp chủ đạo trong các giờ dạy học Văn. Tỉ lệ những giờ dạy học phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo của học sinh còn chưa nhiều.

Hoạt động kiểm tra, đánh giá theo yêu cầu tái hiện kiến thức và đánh giá qua điểm số đã dẫn đến tình trạng giáo viên duy trì lối dạy truyền thống là chủ yếu.

– Đối với học sinh

Ở bộ môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông, nhiều năm gần đây đã có những đổi mới đáng kể về hoạt động kiểm tra, đánh giá. Tuy nhiên việc kiểm tra đánh giá vẫn chưa đảm bảo yêu cầu khách quan, chính xác. Ra đề theo hướng mở nhưng vẫn chấm điểm theo đáp án chứ chưa linh hoạt trong cho điểm sáng tạo. Điều này khiến học sinh vẫn học tập thiên về ghi nhớ hơn là vận dụng kiến thức. Nhiều học sinh vẫn học theo kiểu cũ: đọc thuộc, sao chép, nói lại ý của sách vở, thầy cô. Các em chưa có sự sáng tạo khi tiếp xúc tác phẩm văn học.

Đối với học sinh lớp 6, vì mới bước đầu tiếp xúc và tìm hiểu các tác phẩm văn học nên các em còn tỏ ra lúng túng. Mặt khác, trong chương trình Ngữ văn lớp 6, học sinh lại được học các tác phẩm văn học dân gian. Thể loại này giàu yếu tố tưởng tượng kì ảo nên đòi hỏi các em cũng phải có kỹ năng tưởng tượng tốt thì mới hiểu sâu sắc được các tác phẩm văn học đồng thời thực hành viết bài được tốt hơn. Bên cạnh đó thì kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng của các em cũng còn hạn chế.

Trong kì thi khảo sát chất lượng đầu năm môn Ngữ văn lớp 6 – Trường THCS … năm học ……….., thu được kết quả như sau:

Đề bài: Em hãy tả lại khu vườn mùa xuân vào một buổi sáng .

Điểm

Lớp

Sĩ số

Giỏi

Khá

TB

Yếu

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

6B

40

11

27.5

14

35

14

35

1

2.5

6D

40

10

25

14

35

11

27.5

3

12.5

6C

40

12

30

15

37.5

12

30

1

2.5

Mặc dù ở bậc tiểu học, học sinh đã được làm quen với văn miêu tả nhưng yêu cầu về dung lượng cũng như kĩ năng viết bài chưa cao.Vì vậy với đề văn trên, các em không có khả năng mở rộng những liên tưởng, tưởng tượng để viết dài cũng như có những cách diễn đạt hay, giàu hình ảnh.

Từ thực tế trên, bản thân tôi đã vận dụng một số biện pháp và cách thức tổ chức để rèn kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng cho học sinh lớp 6 trường THCS Minh Khai – thành phố Thanh Hóa như sau.

2.3. Các biện pháp thực hiện

a. Rèn kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng của học sinh trong giờ dạy tác phẩm văn học

Trong cảm nhận tác phẩm văn học, người đọc phải dùng liên tưởng, tưởng tượng để hình dung, để hiểu được ý đồ, quan niệm nghệ thuật, tư tưởng mà nhà văn gửi gắm vào trong tác phẩm. Quá trình tiếp thu một giờ giảng văn trên lớp, học sinh phải nhờ vào tài năng, kỹ năng hướng dẫn tìm hiểu của người thầy. Người giáo viên phải dẫn dắt học sinh từng bước khám phá tác phẩm một cách tự nhiên, thoải mái, qua đó giúp các em cảm nhận được cái hay, cái độc đáo của tác phẩm văn chương.

Trong quá trình giảng dạy bộ môn Ngữ văn, tôi thấy rằng, để có một giờ dạy trọn vẹn quả là khó, vì đó là cả một nghệ thuật. Giờ giảng Văn đòi hỏi học sinh phải liên tưởng, tưởng tượng mới có sự sáng tạo trong lĩnh hội và tìm tòi. Trong khi thời gian rất eo hẹp, sự liên tưởng, tưởng tượng ở học sinh lại không đồng đều. Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là chúng ta hoàn toàn không có được những giờ dạy thành công.Với những gì đã học hỏi và thử nghiệm, tôi thấy có thể rèn kĩ năng liên tưởng, tưởng tượng cho học sinh trong giờ dạy tác phẩm văn chương như sau:

Trước khi vào bài giảng, giáo viên vừa kết hợp lời dẫn với các tư liệu như tranh ảnh, đoạn phim có liên quan đến bài dạy, để học sinh có một sự hình dung sơ bộ về những vấn đề sẽ học trong tác phẩm.

Ví dụ :

– Dạy bài “Thánh Gióng” (trang 19 sách Chân trời sáng tạo tập 1), có thể cho học sinh xem những bức tranh về Thánh Gióng, hoặc đoạn phim về cảnh Thánh Gióng đánh giặc n.

– Dạy bài “ Sự tích Hồ Gươm” (trang 22 sách Chân trời sáng tạo tập 1), cho học sinh xem tranh hoặc một đoạn băng hình về quần thể di tích Hồ Gươm

– Dạy bài “ Bánh chưng, bánh dày” (trang 29 sách Chân trời sáng tạo tập 1) có thể yêu cầu học sinh miêu tả lại không khí gói bánh chưng, bánh dày ngày Tết ở địa phương…

Tuy nhiên do tranh ảnh và tư liệu không phong phú nên điều quan trọng là phải khơi gợi được ở học sinh sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú từ những gì đã có trong văn bản ngôn từ. Trước tiên là qua cách đọc tác phẩm sao cho “vang nhạc, sáng hình” và sau đó là hệ thống câu hỏi có khả năng gợi mở, định hướng.

Trong giảng Văn, giọng đọc của người thầy phải có khả năng truyền được cái hồn của tác phẩm cho học sinh. Qua giọng đọc của thầy, các em thấy mở ra trong tâm trạng, trong cảm xúc và tư duy những gì cần lĩnh hội. Không chỉ có thế, thầy cũng phải rèn cho trò cách đọc đúng, đọc diễn cảm và đọc sáng tạo. Chính người học sẽ tự cảm thụ được vẻ đẹp của văn chương qua giọng đọc ngân vang của mình. Trong quá trình các em đọc là đồng thời trong tư duy của các em đã diễn ra sự tưởng tượng những hình ảnh một cách cụ thể và sinh động.

Hệ thống câu hỏi tìm hiểu bài cũng cần phải được chuẩn bị kỹ càng để từng bước dẫn dắt học sinh thâm nhập vào tác phẩm. Có thể vận dụng các kiểu câu hỏi như:

Câu hỏi tái hiện: Tái hiện là phương pháp rất phổ biến trong giờ dạy học Văn. Đó không chỉ đơn giản là sự hình dung, tưởng tượng mà còn bao gồm cả cách hình dung, tưởng tượng nữa. Với những tư liệu phong phú, sinh động, với những câu hỏi chính xác và có tính thẩm mỹ cao, giáo viên phải hướng dẫn để học sinh hình dung được nhân vật đi, đứng, khóc, cười… Cuộc sống đang chuyển động trước mắt các em. Và từ đó có thể miêu tả lại những gì tác giả viết bằng ngôn ngữ của mình.

Ví dụ :

– Bằng trí tưởng tượng, em hãy tường thuật lại cảnh Thánh Gióng đánh giặc n?

( Học bài : Thánh Gióng trang 19 sách Chân trời sáng tạo tập 1))

– Nếu được vẽ tranh minh họa cho truyện “ Hội thổi cơm thi ở Đồng Vân” em sẽ lựa chọn những chi tiết nào để vẽ?

( Học bài : Hội thổi cơm thi ở Đồng Vân trang 25 sách Chân trời sáng tạo tập 1)

Câu hỏi liên hệ: Sự liên hệ là từ các chi tiết, hình ảnh trong tác phẩm, học sinh nghĩ tới các chi tiết, hình ảnh hoặc sự việc khác có nét tương đồng hoặc gần gũi. Liên hệ không chỉ trong tác phẩm mà còn ngoài cuộc sống. Vì vậy đòi hỏi học sinh phải huy động những hiểu biết của mình về văn chương và xã hội để sự liên hệ có ý nghĩa. Đôi khi học sinh có những sự liên hệ không phù hợp, giáo viên phải có sự điều chỉnh kịp thời để giúp học sinh hiểu đúng.

Ví dụ:

– Qua hình ảnh:

“Đất nghèo nuôi những anh hùng

Chìm trong máy lửa lại vùng đứng lên

Đạp quân thù xuống đất đen

Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa”

(Học bài: Việt Nam quê hương ta- Nguyễn Đình Thi trang 64 sách Chân trời sáng tạo tập 1)

Em cảm nhận được tình cảm của tác giả đối với quê hương đất nước như thế nào trong đoạn văn trên?

-Có người cho rằng hai cây phong không chỉ được nhân vật “tôi” cảm nhận bằng thị giác, thính giác, mà còn bằng cả tâm hồn. Em có đồng tỉnh với ý kiến này không?

(Học bài: Hai cây phong – Chin-gi-zo Cu-rê-tu-lô-vich Ai-to-ma-top)

Câu hỏi khơi gợi sự sáng tạo: Những câu hỏi tái hiện và liên hệ là sự chuẩn bị cho học sinh khám phá bằng hệ thống những câu hỏi có tính khơi gợi sự sáng tạo. Phạm vi câu hỏi có khi rất hẹp thuộc một từ, một câu, một hình ảnh, một chi tiết nhưng đòi hỏi ở người học sự suy nghĩ, sự hoạt động nhận thức sáng tạo, giúp các em hiểu sâu sắc hơn giá trị nghệ thuật cũng như nội dung của tác phẩm.

Ví dụ: Sọ Dừa (trang 39 sách Chân trời sáng tạo tập 1)

– Đọc xong truyện “Sọ Dừa”, em hãy hình dung tâm trạng của hai người chị lớn khi biết sự thật về Sọ Dừa? Hãy miêu tả lại tâm trạng ấy?

– Em thấy kết thúc truyện“Sọ Dừa”có gì độc đáo so với cách kết thúc của truyện cổ tích thông thường? Nếu được viết kết thúc cho câu chuyện em sẽ viết như thế nào để câu chuyện có một ý nghĩa sâu sắc?

( Học bài: Sọ Dừa)

Có thể khẳng định rằng: giờ học Văn thành công hay không là phụ thuộc phần lớn vào hệ thống câu hỏi mà giáo viên dẫn dắt cho học sinh khám phá tác phẩm.