SKKN Biện pháp phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh qua các hoạt động nhóm đối với môn tin học 6 (Sách Cánh diều)

1. MỞ ĐẦU

1.1 Lý do chọn đề tài

Trong giáo dục hiện nay tỉ lệ học sinh yếu kém vẫn còn chiếm tỉ lệ cao, có nhiều nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân do “Phương pháp giảng dạy chưa tốt” mà chúng ta cần phải đề cập tới. Trong Nghị quyết Đại hội XI của Đảng cũng luôn nhấn mạnh: Cần phải đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo. Thực hiện đồng bộ các giải pháp phát triển và nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo. Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lý tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội. Xây dựng đội ngũ giáo viên đủ về số lượng, đáp ứng yêu cầu về chất lượng. Và đến Đại hội XII của Đảng, Đảng ta khẳng định: Cần phải đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo theo hướng mở, hội nhập, xây dựng xã hội học tập, phát triển toàn diện năng lực, thể chất, nhân cách, đạo đức, lối sống, ý thức tôn trọng pháp luật và trách nhiệm công dân. Đổi mới khung chương trình, quan tâm hơn đến yêu cầu tăng cường kỹ năng sống, giảm tải nội dung trong các bậc học phổ thông; nâng cao kiến thức chuyên sâu và tác phong công nghiệp trong đào tạo nghề; phát huy tư duy sáng tạo, năng lực tự nghiên cứu ở bậc đại học.

Chính vì vậy mà Bộ giáo dục luôn chú trọng đến việc mở các lớp bồi dưỡng, tập huấn cho cán bộ quản lý và đội ngũ giáo viên trực tiếp giảng dạy. Nhằm bồi dưỡng các phương pháp giảng dạy mới đã hoàn chỉnh từ cấp cơ sở đến trung học phổ thông. Trong các phương pháp đó, đáng chú ý với tôi nhất là phương pháp hoạt động nhóm (Thảo luận nhóm) trong lớp học.

Như vậy phương pháp giảng dạy trong quá trình lên lớp của người giáo viên có tầm ảnh hưởng quan trọng đến kết quả lĩnh hội kiến thức của các em học sinh. Cho dù người giáo viên có chuẩn bị nội dung bài dạy chu đáo và phong phú tới đâu đi chăng nữa mà sử dụng không đúng phương pháp thì chắc chắn sẽ làm cho khả năng tiếp thu kiến thức của học trò bị hạn chế và kết quả sẽ không đạt được như mong muốn.

Đối với bộ môn Tin học, Bộ giáo dục mới chỉ đưa vào là một trong những môn học tự chọn trong cấp học THCS nên bước đầu nó còn rất mới mẻ và nhiều bỡ ngỡ với các em học sinh. Bên cạnh đó nội dung và kiến thức của bộ môn có nhiều bài khó và trừu tượng, lại đòi hỏi các em phải có kĩ năng vận dụng thực hành thao tác được trên máy tính, trong khi đó số máy tính để các em thực hành lại rất khiêm tốn (4 học sinh/1 máy tính). Như vậy câu hỏi đặt ra cho người giáo viên là: Tổ chức các hoạt động dạy và học như thế nào? Vận dụng phương pháp nào? Cách thức hoạt động ra sao?… mà người giáo viên nào cũng đều nghĩ tới và đi tìm câu trả lời. Để góp phần nào giải quyết những khó khăn trên, tôi xin trình bày đề tài: “Biện pháp phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh qua các hoạt động nhóm đối với môn tin học 6” theo bộ sách Cánh Diều.

1.2 Mục đích nghiên cứu

– Giúp các em học sinh biết nêu và giải quyết vấn đề về khoa học, biết phân tích, đánh giá, nhận xét những nhận định của người khác và bảo vệ những ý kiến của mình. Tạo tâm lý học tập thoải mái cho các em học sinh.

– Làm tăng khả năng về tư duy logic, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo cho các em học sinh.

– Hình thành và phát triển kĩ năng giao tiếp, tổ chức lãnh đạo, tinh thần hợp tác, trao đổi, giúp đỡ nhau trong học tập (kĩ năng sống) của các em học sinh để các em lĩnh hội kiến thức một cách tốt nhất, có đủ tự tin khi thực hành các thao tác trên máy tính trong các giờ thực hành. Giúp các em có cái nhìn trực quan sinh động hơn đối với môn Tin học, yêu thích môn học hơn.

1.3 Đối tượng nghiên cứu

– Nội dung chương trình môn tin học lớp 6 (Tin học dành cho trung học cơ sở quyển 1) theo bộ sách Cánh Diều.

– Học sinh khối 6, lớp 6A, 6B, 6C trường THCS … năm học ……

Tôi xin trình bày kinh nghiệm, phương pháp của mình thông qua một vài ví dụ ở các bài học trong trong chương trình môn tin học lớp 6.

1.4 Phương pháp nghiên cứu

– Thông qua việc nghiên cứu các quy định, thông tư, hướng dẫn, quyết định, của Bộ giáo dục và đào; tài liệu tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học của Sở giáo dục, và Phòng giáo dục; các modun của tài liệu bồi dưỡng thường xuyên khối THCS.

– Phương pháp kiểm tra thực tiễn như: Lập biểu thống kê, so sánh, đối chiếu, đánh giá quá trình học tập của các em học sinh thông qua các bài kiểm tra thường xuyên, định kì, học kì, đánh giá kĩ năng thực hành của các em qua các giờ thực hành.

1.5 Giới hạn phạm vi nghiên cứu

– Đề tài nghiên cứu vận dụng phương pháp dạy học theo hoạt động nhóm vào bộ môn tin học 6 tại trường THCS … cho các em học sinh khối 6, lớp 6A, 6B, 6C năm học …….

– Đề tài áp dụng với mong muốn giúp các em học sinh lớp 6A, 6B, 6C sẽ phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo. Hình thành và phát triển kĩ năng giao tiếp, tổ chức lãnh đạo, tinh thần hợp tác, trao đổi, giúp đỡ nhau trong học tập. Hi vọng đề tài này được áp dụng rộng rãi, phù hợp với nhiều môn học, nhiều đối tượng học sinh.

2. NỘI DUNG

2.1. Cơ sở lý luận của vấn đề

Để dạy và học đạt được kết quả cao, thì việc giáo viên áp dụng một phương pháp dạy học vào từng tiết học, nội dung bài học là một trong những yếu tố ảnh hưởng rất lớn đến kết quả.

– Phương pháp dạy học là những hình thức thống nhất hoạt động của giáo viên và học sinh nhằm đạt mục đích dạy học nhất định.

– Cách thức tổ chức hoạt động dạy và học là hình thức hoạt động trong đó giáo viên đóng vai trò điều khiển, tổ chức, hướng dẫn, học sinh là người chủ động tìm hiểu phát hiện ra tri thức. Nhờ đó mới phát huy tính tích cực của học sinh, tự giác trong học tập, giúp các em đạt được độ bền kiến thức, có kĩ năng vận dụng, ứng dụng kiến thức trong quá trình thực hành và trong thực tiễn.

* Khái niệm nhóm và hoạt động nhóm:

– Nhóm là tập hợp những con người có hành vi tương tác lẫn nhau, để thực hiện các mục tiêu (chung và riêng) và thoả mãn các nhu cầu cá nhân.

– Hoạt động nhóm trong dạy học (hay còn gọi là dạy học hợp tác) là một hình thức tổ chức dạy học mà trong đó học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên làm việc cùng nhau trong những nhóm nhỏ để hoàn thành mục đích học tập chung của nhóm đặt ra. Trong hoạt động nhóm có nhiều mối quan hệ giao tiếp: Giữa học sinh với nhau, giữa giáo viên với từng học sinh.

– Hoạt động nhóm chia sẻ những băn khoăn, kinh nghiệm của bản thân, cùng nhau xây dựng phương pháp nhận thức mới.

– Trong hoạt động nhóm, quá trình học tập trở thành quá trình học hỏi lẫn nhau về kiến thức, kĩ năng và phương pháp học tập, kĩ năng giao tiếp và các kĩ năng xã hội khác.

– Dạy học theo nhóm là một hoạt động học tập có sự phân chia học sinh theo từng nhóm nhỏ với đủ thành phần khác nhau về trình độ, cùng trao đổi ý tưởng, nguồn gốc kiến thức dựa trên cơ sở là hoạt động tích cực của từng cá nhân. Từng thành viên trong nhóm không chỉ có trách nhiệm với việc học tập của mình mà còn có trách nhiệm quan tâm đến việc học tập của bạn bè trong nhóm. Đây là một phương pháp giảng dạy khá ưu việt, cho phép rèn luyện kĩ năng làm việc nhóm cho học sinh hiện đang được áp dụng rộng rãi cho nhiều môn học, cấp học.

2.2. Thực trạng của vấn đề

* Những thuận lợi

– Thầy và trò chúng tôi được làm việc và học tập dưới mái trường tương đối khang trang và sạch đẹp, cơ sở vật chất của nhà trường dần dần được trang bị đầy đủ, trong đó có sự trang bị cho việc dạy và học môn tin học, cụ thể: đã có phòng học và thực hành riêng cho bộ môn, bảng từ, 2 bộ máy chiếu (Projector), bàn ghế đầy đủ và tương đối đảm bảo chất lượng theo yêu cầu dạy học.

– Bên cạnh đó là sự quan tâm của lãnh đạo nhà trường nên phòng máy tuy số lượng máy tính ít nhưng thường xuyên được bảo dưỡng và sửa chữa kịp thời nhằm đảm bảo chất lượng máy phục vụ cho việc dạy và học của thầy và trò được tốt hơn.

– Bản thân tôi là một giáo viên tin học cũng được lãnh đạo nhà trường quan tâm và tạo điều kiện giúp đỡ trong quá trình công tác. Để tôi có thời gian nghiên cứu, học tập thêm để nâng cao về chuyên môn, nghiệp vụ của mình.

– Về phía học sinh đa số các em rất yêu thích môn học không chỉ vì nó khá mới mẻ mà còn đem lại cho các em nhiều điều lí thú, là chiếc cầu nối các em với thời đại: “thời đại của công nghệ thông tin”

* Những khó khăn

– Trường THCS … đóng trên địa bàn xã Ea Pô, là một xã còn nhiều khó khăn về kinh tế, một buổi các em đi học còn một buổi phải ở nhà giúp đỡ gia đình làm kinh tế, địa bàn xã rộng, xa trường đi lại khó khăn, phụ huynh chưa thực sự quan tâm đến việc học tập của các em. Một phần ảnh hưởng đến việc học tập của các em nữa đó là các tệ nạn xã hội như: đánh bài, bida, game online…

– Tin học là môn học khác hẳn với các môn học khác là kiến thức truyền cho học sinh không mang tính chất vĩnh cửu mà nó luôn thay đổi cùng với sự phát triển của CNTT. Nếu giáo viên không được học hỏi, nắm bắt kịp sự phát triển của CNTT thì kiến thức truyền cho các em không có giá trị thực tiễn trong cuộc sống.

– Đây là môn học khá mới mẻ cả về kiến thức lẫn phương phương pháp học so với các môn học khác. Đòi hỏi các em phải có điều kiện để thực hành rèn luyện kĩ năng nhiều song với các em học sinh nông thôn việc tiếp xúc với máy tính là khó khăn, phần lớn kinh tế gia đình của các em không đủ để có thể trang bị cho các em chiếc máy tính để học tập rèn luyện ở nhà. Mà thời gian thực hành trên lớp lại không đủ vì số lượng máy vẫn còn ít so với số học sinh của lớp (3 đến 4 em học tập và thực hành trên một máy tính, trong thực hành thì điện cung cấp cho phòng máy không đủ dẫn đến máy bị khởi động lại đột ngột làm ảnh hưởng đến kết quả học tập của các em), dẫn đến giáo viên khó khăn trong việc quản lý và giám sát học sinh trong tiết học.

– Trong quá trình giảng dạy tôi cảm nhận được có nhiều em học sinh còn nhút nhát, rụt rè, yếu về kỹ năng giao tiếp, không dám nói nên ý kiến hay quan điểm của mình; việc học tập của các em còn mang nhiều tính thụ động, chưa phát huy được tính tích cực, chủ động sáng tạo; kỹ năng hợp tác trong các giờ thực hành còn yếu.

2.3. Các biện pháp đã tiến hành để giải quyết vấn đề

Hoạt động nhóm là hình thức dạy học có chiến lược giáo dục mạnh mẽ và linh hoạt, có những đặc trưng cơ bản của dạy học hiện đại, làm cho học sinh thích ứng với sự phát triển. Có rất nhiều cách thức khác nhau để giáo viên có thể nâng cao hiệu quả của những tiết thảo luận trong hoạt động nhóm, nếu như là người có tâm huyết, được đào tạo tốt, nắm chắc quy trình và có biện pháp tổ chức thảo luận hữu hiệu thì người dạy có thể phát huy tối đa mặt tích cực của phương pháp thảo luận nhóm, nó là phương pháp ưu việt, phát huy được tính tích cực, tự giác của học sinh hơn hẳn so với các phương pháp khác. Để vận dụng phương pháp này trong giảng dạy có hiệu quả theo tôi chúng ta cần phải:

– Nắm được những nguyên tắc trong việc xây dựng quy trình thảo luận nhóm, bao gồm:

+ Nguyên tắc đảm bảo mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh

+ Nguyên tắc đảm bảo hài hoà giữa các hình thức dạy và học

+ Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống

+ Nguyên tắc đảm bảo tính thực tế

+ Nguyên tắc đảm bảo tính toàn diện

– Xây dựng được quy trình thực hiện phương pháp thảo luận nhóm

– Chuẩn bị được những điều kiện cần thiết để tiến hành thảo luận nhóm: Phương pháp thảo luận nhóm có thành công hay không còn tùy thuộc vào sự chuẩn bị của giáo viên và học sinh. Nếu giáo viên chuẩn bị tốt, dự kiến được các tình huống xảy ra và có những biện pháp xử lý kịp thời cũng như có sự hợp tác của học sinh thì phương pháp thảo luận nhóm sẽ mang lại kết quả cao. Chính vì thế, trước khi lên lớp giáo viên cần phải chuẩn bị tốt các nội dung sau:

+ Mục tiêu hoạt động nhóm của bài học này là gì?

+ Những vấn đề thảo luận trong nhóm là những vấn đề gì?

+ Dự định chia lớp thành mấy nhóm? Số lượng học sinh trong nhóm bao nhiêu là phù hợp với nội dung thảo luận?

+ Thiết bị dạy học cần thiết?

+ Cần bao nhiêu thời gian cho từng hoạt động nhóm? Dự kiến tình huống sẽ xảy ra và hướng giải quyết?

+ Soạn nội dung bài giảng, và chuẩn bị những phương án dự bị cho phù phù hợp với nội dung hoạt động nhóm, đồng thời giáo viên cũng cần nhắc nhở học sinh về nhà chuẩn bị trước các nội dung như: Học thuộc bài cũ, làm bài tập, tìm hiểu, chuẩn bị trước các nội dung thảo luận cho buổi học sau (bảng biểu theo mẫu, bảng báo cáo kết quả, phiếu thảo luận,…)

– Khi tiến hành một hoạt động nhóm nào đó đều phải đảm bảo đủ 5 nguyên tắc, nếu thiếu 1 trong 5 nguyên tắc thì hoạt động nhóm sẽ thất bại. 5 nguyên tắc đó là:

Nguyên tắc 1: Phụ thuộc tích cực

Nguyên tắc 2: Trách nhiệm cá nhân

Nguyên tắc 3: Tương tác tích cực trực tiếp

Nguyên tắc 4: Kỹ năng xã hội

Nguyên tắc 5: Đánh giá rút kinh nghiệm

v Quy trình tổ chức hoạt động nhóm có thể được chia là 5 bước sau:

Bước 1: Chia nhóm

– Để việc phân chia nhóm được hợp lý, phù hợp, đảm bảo với nội dung thảo luận thì người giáo viên phải dựa vào: Số lượng học sinh của lớp học, đặc điểm của từng học sinh và chủ đề bài học, cũng có thể chia nhóm ngẫu nhiên như theo sổ điểm danh, theo giới tính, theo tổ, theo vị trí chỗ ngồi,…

– Như vậy có nhiều cách chia nhóm khác nhau, mỗi cách có ưu và nhược điểm riêng. Tuỳ vào điều kiện cụ thể mà giáo viên có thể áp dụng cách

* Chia theo vị trí ngồi: Hai học sinh ngồi cạnh nhau, các học sinh ngồi cùng bàn, học sinh hai bàn quay mặt với nhau.

* Chia theo danh sách lớp: Nhóm học sinh có thứ tự từ nhỏ đến lớn, nhóm học sinh theo thứ tự chẵn lẻ, nhóm học sinh theo thứ tự cách quãng của danh sách lớp.

* Chia theo sở thích: Học sinh tự chọn nhóm theo hướng dẫn của giáo viên, học sinh dễ làm việc với nhau, có quan hệ tình cảm tốt với nhau. (Hạn chế cách chia nhóm kiểu này vì không rèn luyện được cho học sinh khả năng giao tiếp làm quen, hợp tác)

* Chia theo nhóm địa bàn cư trú: Chia nhóm theo nơi ở của học sinh, các em sẽ tiện đến với nhau khi cần thực hiện nhiệm vụ học tập ở nhà.

* Chia theo năng lực của học sinh: Chia nhóm có đầy đủ các đối tượng học sinh: Học sinh giỏi, khá, trung bình, yếu (ưu điểm: Giảm sự chênh lệch về năng lực giữa các nhóm, tạo điều kiện để học sinh giúp đỡ lẫn nhau).

* Chia theo theo cách ngẫu nhiên: Giáo viên đếm số thứ tự 1, 2, 3, … n rồi lặp lại cho đến học sinh cuối cùng (n là số nhóm cần chia). Phân chia sẵn vị trí ngồi cho các nhóm. Các học sinh mang số 1 sẽ về vị trí số 1 (nhóm 1), tiếp theo đến nhóm n (ưu điểm của cách chia này là rèn cho các em học sinh khả năng làm quen, hợp tác).

– Sau khi chia nhóm, giáo viên yêu cầu mỗi nhóm tự bầu ra một nhóm trưởng có trách nhiệm điều hành nhóm trong suốt quá trình làm việc và bầu ra một thư ký để ghi chép những kiến thức thống nhất của nhóm. Sự điều hành và phân công hợp lý, dung hòa các mối quan hệ của các thành viên trong nhóm có ý nghĩa quan trọng đối với kết quả hoạt động và tinh thần đoàn kết trong nhóm. Qua đó học sinh học được cách thức tổ chức, kỹ năng giao tiếp, tính tự giác, tự lập,…là cơ hội rèn luyện khả năng cần thiết của nhà lãnh đạo trong tương lai. Vai trò nhóm trưởng và thư ký nên được phân công luân phiên để mọi thành viên trong nhóm đều có điều kiện tập dược và học hỏi.

Bước 2: Giao nhiệm vụ

– Giáo viên giới thiệu chủ đề, giao nhiệm vụ chung và cụ thể cho mỗi nhóm.

– Giáo viên đưa ra những hướng dẫn cho học sinh từng bước thực hiện, cung cấp cho học sinh những tài liệu tham khảo.

– Giáo viên nói rõ thời gian hoàn thành nhiệm vụ để học sinh chủ động lập kế hoạch.

– Giáo viên phổ biến cách thức và thang điểm đánh giá kết quả nhóm.

Bước 3: Làm việc nhóm

– Lập kế hoạch chi tiết và có sự phân công cụ thể đến từng thành viên. Kế hoạch cần phải được thỏa thuận và nhất trí trong nhóm. Đảm bảo không có thành viên không đồng ý hay tự ý hoạt động theo ý kiến của mình.

– Thảo luận quy tắc làm việc và đề nghị mỗi thành viên đều phải tuân thủ.

– Tiến hành giải quyết nhiệm vụ. Trong quá trình thực hiện, nhóm trưởng nắm thật rõ sự phân công nhằm đôn đốc các thành viên hoàn thành đúng tiến độ. Mỗi thành viên đều có trách nhiệm với công việc được giao và đồng thời hỗ trợ nhau để thực hiện mục tiêu chung của cả nhóm.

– Chuẩn bị báo cáo kết quả trước lớp.

Bước 4: Trình bày và đánh giá kết quả

Việc này xem như là bắt buộc sau mỗi lần hoạt động nhóm, nó được coi trọng như việc tiếp thu kiến thức mới.

Bước 5: Tổng kết, rút kinh nghiệm

Do hạn hẹp về thời gian của một tiết học, hoạt động nhóm có thể tiến hành đơn giản hơn: Sau khi chia nhóm, giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm, các học

* Một số ví dụ vận dụng phương pháp hoạt động nhóm trong môn Tin học 6 mà tôi đã áp dụng:

Ví dụ 1 (Chia nhóm nhỏ để thảo luận):

Trong bài “Khái niệm và lợi ích của mạng máy tính” (trang 21 Tin học bộ sách Cánh Diều), giáo viên tổ chức cho học sinh hoạt động nhóm:

– Giáo viên chia nhóm nhỏ cùng thảo luận (chia theo vị trí chỗ ngồi 2 bàn gần nhau quay lại với nhau thành một nhóm để thảo luận), dự kiến thời gian thảo luận 7 phút.