SKKN Dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 qua bài Trình bày một vấn đề, Ngữ văn 10, Tập 1

  PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 

1. Lí do chọn đề tài 

Hình thành và phát triển năng lực cho học sinh được xác định là mục tiêu cơ bản nhất của việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông hiện nay. Những quan điểm và đường lối chỉ đạo của Đảng, nhà nước về việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh được thể hiện trong các văn bản sau đây: Quyết định 711/QĐ-TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tướng Chính phủ chỉ rõ: “Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học”. 

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo yêu cầu: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Để thực hiện tốt mục tiêu về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo viên cần nhận thức đúng về bản chất của đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực người học và một số biện pháp của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề theo hướng này. 

Trong những năm qua, việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn ở trường THPT đã có nhiều chuyển biến, đem lại một số kết quả tích cực trong công tác giáo dục. Tuy nhiên, sự đổi mới đó chưa được thực hiện đồng bộ, triển khai chưa triệt để và chưa đạt được hiệu quả như mong muốn. Thực tế, nhiều giờ dạy học văn vẫn còn nặng về cách dạy truyền thống, thụ động, giáo viên giảng bài, học sinh ghi chép máy móc. Điều này thể hiện rõ trong bài làm của học sinh ở các kỳ thi, kiểm tra, nhiều bài văn giống nhau vì các em cùng học chung một lớp, một thầy. Cách học này khiến cho học sinh không có hứng thú, hạn chế sự sáng tạo, linh hoạt trong tiếp nhận bài học vì thế mà có nhiều học sinh ngày càng chán học văn hoặc chỉ học đối phó để thi và kiểm tra. 

Vấn đề đặt ra trong đổi mới bộ môn Ngữ văn hiện nay là giáo viên phải hướng dẫn học sinh biết vận dụng kiến thức, kỹ năng bài học để giải quyết các vấn đề thực tiễn đời sống nhằm phát triển năng lực, phẩm chất cho học sinh. Xu hướng hiện nay học sinh có khả năng nhạy bén, linh hoạt ứng biến và thuyết phục người khác bằng khả năng tư duy, lập luận của mình và phản biện là năng lực quan trọng của mỗi con người trong xu thế hội nhập toàn cầu hiện nay.  

Nhằm kịp thời đáp ứng những yêu cầu về đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực người học của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 trong thời gian sắp tới, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 qua bài Trình bày một vấn đề, Ngữ văn 10, Tập 1” làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm. 

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 

• Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh lớp 10. 
• Bài Trình bày một vấn đề, Ngữ văn 10, Tập 1 

3. Phương pháp nghiên cứu 

3.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận  

• Đây là phương pháp cơ bản trong nghiên cứu khoa học. Bản chất của phương pháp này là dựa trên các thông tin đã có bằng các thao tác tư duy logic để rút ra kết luận khoa học. Phương pháp này được sử dụng để thu thập nguồn tư liệu nghiên cứu.  – Nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực nói chung và dạy học theo định hướng phát triển năng lực trong môn Ngữ văn nói riêng. 
• Nghiên cứu cách thức, phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh ở trường THPT; các tài liệu liên quan đến việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông; phương pháp dạy học Ngữ văn. 

3.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn  

• Phương pháp điều tra, khảo sát 

Dùng phiếu điều tra lấy ý kiến của giáo viên, học sinh về việc dạy học giải quyết vấn đề trong môn Ngữ văn nói chung và việc dạy học bài Trình bày một vấn đề để phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh nói riêng. Dùng phiếu khảo sát để thu thập kết quả sau khi thực hiện bài học. 

• Phương pháp thực nghiệm sư phạm 

Thiết kế kế hoạch dạy học bài Trình bày một vấn đề có vận dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh. Tiến hành dạy thực nghiệm và rút ra kết luận kiểm nghiệm tính khả thi, tính hiệu quả của đề tài. 

3.3. Phương pháp thống kê toán học 

Phân tích, tính toán, thống kê kết quả khảo sát và thực nghiệm qua phiếu điều tra từ đó rút ra kết luận và đưa ra ý kiến đề xuất. 

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 

• Sử dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm giúp học sinh chủ động, sáng tạo vận dụng kiến thức, kỹ năng vào giải quyết vấn đề trong thực tiễn đời sống; tạo không khí tranh luận sôi nổi, tạo sự yêu thích và say mê ở học sinh khi học phân môn làm văn. 
• Đề tài nghiên cứu có các nhiệm vụ sau: 

+ Trình bày cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài 

+ Hệ thống biện pháp của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề để phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh thông qua dạy học bài Trình bày một vấn đề trong Chương trình Ngữ văn 10 + Thực nghiệm sư phạm 

5. Đóng góp mới của sáng kiến 

Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp dạy học đã được thực hiện ở môn Ngữ văn. Đối với việc dạy học phân môn làm văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh cũng đã được giáo viên tiến hành nhưng đa số còn mang tính hình thức, chưa thực sự đổi mới theo định hướng của chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018. Từ thực tế đó, đề tài đã đề xuất đổi mới cách thức, phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực cho học sinh qua dạy học bài Trình bày một vấn đề trong chương trình Ngữ văn lớp 10, Tập 1. 

Đề tài nghiên cứu thể hiện được một số điểm mới về cách dạy học làm văn có vận dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh khi trình bày một vấn đề đặt ra trong văn học và cuộc sống. Sáng kiến đã xây dựng được hệ thống giải pháp khoa học, mạch lạc có tính khả thi cao, dễ áp dụng trong dạy học Ngữ văn nói chung và phân môn Làm văn nói riêng, đề tài còn gợi mở phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với xu hướng đổi mới Chương trình giáo dục phổ thông 2018 mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đang triển khai. 

6. Cấu trúc của sáng kiến 

Ngoài phần mở đầu và kết luận, sáng kiến kinh nghiệm có các nội dung sau: 

• Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài 
• Chương 2. Hệ thống biện pháp của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề để phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh thông qua dạy học bài Trình bày một vấn đề trong Chương trình Ngữ văn 10 
• Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 

PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 

Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài 

1.1. Cơ sở lí luận 

1.1.1. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề 

Dạy học giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học đặt ra trước học sinh các vấn đề nhận thức có chứa đựng mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết, chuyển học sinh vào tình huống có vấn đề, kích thích họ tự lực, chủ động và có nhu cầu mong muốn giải quyết vấn đề. 

Phương pháp dạy học này góp phần tích cực vào việc rèn luyện tư duy phê phán, tư duy sáng tạo cho học sinh. Trên cơ sở sử dụng vốn kiến thức và kinh nghiệm đã có học sinh sẽ xem xét, đánh giá, thấy được vấn đề cần giải quyết. 

Đây là phương pháp dạy học phát triển được khả năng tìm tòi, xem xét dưới nhiều góc độ khác nhau. Trong khi phát hiện và giải quyết vấn đề, học sinh sẽ huy động được tri thức và khả năng cá nhân, khả năng hợp tác, trao đổi, thảo luận với bạn bè để tìm ra cách giải quyết vấn đề tốt nhất. Giải quyết vấn đề không còn chỉ thuộc phạm trù phương pháp mà đã trở thành một mục đích dạy học, được cụ thể hóa thành một mục tiêu là phát triển năng lực giải quyết vấn đề, một năng lực có vị trí hàng đầu để con người thích ứng được với sự phát triển của xã hội. 

Cách thức tổ chức hoạt động dạy học giải quyết vấn đề được tiến hành các bước sau đây: 

Bước 1: Nhận biết vấn đề 

Học sinh tiếp cận tình huống có vấn đề được gợi ý hoặc giáo viên kích thích học sinh tự tạo ra tình huống có vấn đề. 

Bước 2: Lập kế hoạch giải quyết vấn đề 

Học sinh đề xuất giả thuyết giải quyết vấn đề, đưa ra các phương án và lập kế hoạch giải quyết vấn đề. 

Bước 3: Thực hiện kế hoạch