SKKN Dạy học làm văn nghị luận ở lớp 11 THPT theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh

        1. Mở đầu

1.1. Lý do chọn đề tài

Trong số các năng lực chung cần phát triển cho học sinh, năng lực thẩm mĩ có vai trò rất quan trọng. Nó không chỉ giúp cho học sinh biết phát hiện, cảm nhận cái đẹp trong đời sống và trong nghệ thuật mà còn làm cho đời sống tinh thần của các em ngày càng phong phú, tốt đẹp hơn. Có năng lực thẩm mĩ, các em cũng sẽ biết sống nhân ái, khoan dung hơn, biết tránh xa và dám đấu tranh với cái xấu, cái ác để bảo vệ lẽ phải, sự công bằng  trong đời sống. Trong số các môn học ở nhà trường phổ thông, môn Ngữ văn có vai trò chủ đạo trong việc phát triển năng năng lực thẩm mĩ cho học sinh. Tuy nhiên, mỗi phân môn của môn Ngữ văn lại có những ưu thế riêng trong việc phát triển năng lực này cho học sinh. Cùng với mục tiêu phát triển năng lực tiếp nhận, cảm thụ văn học, phân môn Đọc – hiểu còn giúp học sinh có năng lực phát hiện, phân tích và đánh giá cái đẹp trong tác phẩm văn học, từ đó hình thành cảm xúc và lí tưởng thẩm mĩ cho bản thân. Trong khi đó, phân môn Làm văn với mục tiêu phát triển năng lực tạo lập, sản sinh ngôn bản lại giúp cho học sinh có khả năng tạo ra các thông điệp chứa đựng những giá trị thẩm mĩ. Nói cách khác, dạy học Đọc – hiểu góp phần đưa cái đẹp đến với bản thân mỗi cá nhân học sinh thì dạy học Làm văn giúp học sinh biết cách phát hiện, chuyển tải cái đẹp đến cho người khác.

Chương trình làm văn ở THPT hiện nay tập trung vào các kiểu bài: tự sự, thuyết minh và nghị luận. Do đặc trưng thể loại, mỗi kiểu bài làm văn có những tiềm năng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh khác nhau. Nếu như dạy học kiểu bài tự sự và thuyết minh giúp học sinh biết cách phát hiện, tái hiện lại cái đẹp chất chứa trong hiện thực đời sống, làm cho nó hiện lên một cách đầy đủ, trọn vẹn thì dạy học kiểu bài nghị luận lại góp phần phát triển khả năng phân tích, đánh giá cái đẹp trong tác phẩm nghệ thuật và cái đẹp trong đời sống, từ đó hình thành ở người học những quan điểm, lí tưởng thẩm mĩ đúng đắn.

Tuy có tiềm năng rất lớn đối với việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh nhưng việc dạy học làm văn trong nhà trường hiện nay vẫn chưa chú ý đúng mức đến việc phát triển năng lực này cho học sinh. Việc dạy học làm văn dường như chỉ mới chú ý đến mục tiêu hình thành tri thức và kĩ năng để tạo lập văn bản mà chưa quan tâm đến việc giáo dục thẩm mĩ cho học sinh. Mặt khác, trên bình diện nghiên cứu, việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh qua dạy học làm văn cũng chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ, thấu đáo.

Từ những lí do nói trên, tôi mạnh dạn lựa chọn nghiên cứu đề tài “Dạy học làm văn nghị luận ở lớp 11 THPT theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh”.

1.2. Mục đích nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu đề xuất hướng dạy học Làm văn nghị luận ở Trung học phổ thông để phát huy năng lực thẩm mĩ của người học nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở nội dung Làm văn nghị luận nói riêng và chất lượng môn Ngữ văn nói chung, góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục trong thời đại mới đồng thời phần nào giúp học sinh hoàn thiện nhân cách, phát triển năng lực cá nhân trong môi trường học tập.

1. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:

Dạy học làm văn nghị luận ở THPT theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

– Phương pháp phân tích- tổng hợp

Phương pháp này dùng để nghiên cứu các vấn đề lí thuyết có liên quan đến việc dạy học làm văn nghị luận ở lớp 11 THPT theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh.

–  Phương pháp khảo sát, điều tra

Phương pháp này dùng thu thập thông tin làm cơ sở cho việc phân tích, đánh giá thực trạng thực trạng dạy học làm văn nghị luận ở lớp 11 THPT hiện nay.

– Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Phương pháp này dùng để kiểm chứng, điều tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp sư phạm được người nghiên cứu đề xuất.

– Phương pháp thống kê

Phương pháp này dùng để xử lí các số liệu, kiểm tra độ tin cậy của các số liệu thăm dò và số liệu thực nghiệm.

1.5. Những điểm đổi mới

Văn nghị luận là thể loại quen thuộc với học sinh so với các dạng làm văn khác nên học sinh có khả năng tạo lập khá nhuần nhuyễn, đây cũng là tiền đề cơ sở để các em thể hiện năng lực thẩm mĩ của mình, từ đó phát triển năng lực cảm thụ, thưởng thức, đánh giá các giá trị thẩm mĩ trong tác phẩm văn học.

2. Nội dung

2.1. Cơ sở lí luận của vấn đề

2.1.1. Năng lực thẩm mĩ và phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh

2.1.1.1. Năng lực thẩm mĩ

– Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân… nhằm đáp ứng hiệu quả yêu cầu phức hợp của hoạt động dạy  học trong bối cảnh nhất định. Năng lực thể hiện sự vận dụng kết hợp nhiều yếu tố (phẩm chất, kiến thức và kỹ năng) được thể hiện thông qua các hoạt động của cá nhân nhằm thực hiện một loại công việc nào đó.

– Năng lực có các yếu tố cơ bản mà mọi người lao động, mọi công dân đều cần phải có đó là các năng lực chung cốt lõi. Năng lực cốt lõi bao gồm những năng lực cơ bản: Năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác, năng lực tự quản bản thân, năng lực giao tiếp tiếng Việt, năng lực thưởng thức văn học, cảm thụ thẩm mĩ…

– Năng lực thẩm mĩ là thuộc tính của chủ thể thẩm mĩ, được thể hiện ở khả năng sáng tạo và thưởng thức cái đẹp bằng những cách thức khác nhau. Năng lực thẩm mĩ được chia làm 2 loại: năng lực thưởng thức thẩm mĩ và năng lực sáng tạo thẩm mĩ.

2.1.1.2. Cấu trúc của năng lực thẩm mĩ

Năng lực thẩm mĩ là thuộc tính của chủ thể thẩm mĩ. Vì thế, năng lực này được cấu tạo bởi các yếu tố sau:

– Tình cảm, cảm xúc thẩm mĩ:  là niềm vui sướng, hân hoan, thích thú trước cái đẹp, là nỗi xót xa, thương tiếc, băn khoăn…trước cái bi, là niềm vui trước cái hài, sự cảm phục trước cái cao cả… Cảm xúc thẩm mĩ là dấu hiệu thường trực xác nhận sự có mặt của quan hệ thẩm mĩ, là biểu thị đầu tiên của chủ thể thẩm mĩ trước thế giới. Ðây cũng là bằng chứng nói lên khả năng cảm thụ của con người trước các hình tượng thẩm mĩ trước thiên nhiên, xã hội, con người và đời sống tâm linh… Qua cảm xúc thẩm mĩ, con người khám phá ra vẻ đẹp của thế giới và của chính mình, đồng thời bước đầu nhân hóa thế giới và nhân hóa chính mình.

– Thị hiếu thẩm mĩ: là một bộ phận của chủ thể thẩm mĩ thể hiện sự bằng lòng hoặc không bằng lòng, hứng thú hoặc chán ngán của chủ thể khi tiếp nhận, đánh giá một khách thể thẩm mĩ nhất định. Nói đến thị hiếu thẩm mĩ là nói đến sự nhận xét, đánh giá. Thị hiếu thẩm mĩ thể hiện thái độ tình cảm của con người trước cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài, cái cao cả trong đời sống thiên nhiên, xã hội và trong nghệ thuật. Dựa vào thái độ, nhận xét, đánh giá này, con người có thiên hướng đặt gần mình những đồ vậy mà mình thích, hướng sự chiêm ngưỡng của mình vào những tác phẩm được chọn lọc để cảm thụ. Thị hiếu thẩm mĩ chi phối việc lựa chọn bạn bè, môi trường tiếp xúc, phong cảnh dạo chơi, những nơi du lịch, đặc biệt là các loại tác phẩm nghệ thuật khác nhau.

– Lý tưởng thẩm mĩ: Lí tưởng thẩm mĩ là tổng thể phương hướng cơ bản của đời sống được kết lại thành hình ảnh mẫu mực cảm quan về sự hoàn thiện, hoàn mĩ của xã hội, con người. Là cuộc sống đang trên đà phát triển, là khát vọng và hành động muốn hoàn thiện vô tận cuộc sống trên cơ sở giải quyết những nhu cầu, những mâu thuẫn thực tại để giải phóng con người,để đem lại tự do và hạnh phúc cho mỗi người trên cơ sở của chủ nghĩa nhân văn kiểu mới.

– Quan điểm thẩm mĩ: Quan điểm thẩm mĩ là những phán đoán, nhận định về các hiện tượng thẩm mĩ và nghệ thuật, là sự đúc kết và khái quát của các nhà lí luận mĩ học và nghệ thuật về đời sống thẩm mĩ. Sự đúc kết và khái quát này diễn ra theo con đường trừu tượng hóa của khoa học về lĩnh vực thẩm mĩ. Các quan điểm thẩm mĩ cùng với các quan điểm về triết học, chính trị, đạo đức, xã hội…. hợp thành hệ thống các quan điểm của con người về thế giới, và cũng giống các quan điểm khác, quan điểm thẩm mĩ bao giờ cũng mang tính dân tộc, tính giai cấp, tính nhân dân, tính nhân loại.

2.1.1.3. Biểu hiện năng lực thẩm mĩ của học sinh  trong quá trình làm văn nghị luận

– Biết phát hiện, phân tích được cái đẹp về hình thức và nội dungcủa tác phẩm văn học, biết cách bày tỏ cảm xúc thẩm mĩ của mình về các hình tượng nghệ thuật được nhà văn xây dựng trong tác phẩm, trong bài làm văn.

– Phân tích, đánh giá được những giá trị thẩm mĩ của tác phẩm văn học cũng như ý nghĩa của nó đối với đời sống của con người: cái đẹp, cái xấu, cái hài, cái bi, cái cao cả, cái thấp hèn trong bài văn.

– Biết phát hiện, đánh giá ý nghĩa của cái đẹp và những biểu hiện đi ngược lại với cái đẹp trong đời sống; biết bày tỏ cảm xúc chân thành và quan điểm đúng đắn và bài học cho bản thân trong bài văn nghị luận.

– Biết cách sử dụng ngôn ngữ và phương thức biểu đạt phù hợp để làm nổi bật cảm xúc, quan điểm thẩm mĩ, tạo được sức hấp dẫn, lôi cuốn cho bài văn nghị luận.

2.1.2. Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh

2.1.2.1. Vị trí, vai trò của việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh

– Giáo dục con người phát triển toàn diện vừa là một mục tiêu của giáo dục, vừa là đòi hỏi của toàn xã hội. Giáo dục theo hướng phát triển năng lực nhằm thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các năng lực thiết yếu của con người, trong đó có năng lực thẩm mĩ.

– Phát triển năng lực thẩm mĩ giúp cho học sinh nhận thức được cảm xúc của bản thân, nó có ý nghĩa căn bản đối với sự hiểu biết bản thân và trực giác tâm lí. Nó giúp cho mỗi người tự trấn an tinh thần của mình trong những tình huống căng thẳng hoặc những thử thách của cuộc sống, thoát khỏi sự chi phối lo âu, buồn rầu và giận giữ, cũng như thấy được hiệu quả tiêu cực của tình trạng không đạt tới điều đó. Đó chính là làm chủ cảm xúc của bản thân.

– Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh cũng giúp các em nhận biết xúc cảm của người khác và những biểu hiện của cuộc sống từ phương diện thẩm mĩ, biết tiếp nhận nhanh nhạy những tín hiệu qua đó cho thấy nhu cầu và mong muốn của người khác, cũng như sự nhạy cảm và sự tương giao giữa cảm xúc của cá nhân với những biến đổi rất tinh tế của các hình ảnh cuộc sống. Đó là những người biết “Thương người như thể thương thân”, luôn biết “mở lòng đón lấy những vang động của cuộc sống”, biết thể hiện tình cảm, thái độ phù hợp trước những biểu hiện của cái đẹp, cái thiện, cái xấu, cái ác trong cuộc sống.

– Phát triển năng lực thẩm mĩ cũng giúp học sinh có khả năng nhận thức được giá trị cuộc sống từ phương diện thẩm mĩ, biết hành động vì những gì tốt đẹp.

2.1.2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh