SKKN Góp phần phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh thông qua khai thác bài toán về góc trong Hình học không gian

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1.1. Lý do chọn đề tài
Mục tiêu chung của giáo dục phổ thông 2018 và bộ môn Toán nói riêng là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa… Theo đó, chương trình giáo dục phổ thông bảo đảm phát triển phẩm chất và năng lực người học thông qua nội dung giáo dục với những kiến thức, kỹ năng cơ bản; chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học để giải quyết vấn đề trong học tập và đời sống. Điều đó đòi hỏi học sinh không chỉ cần phải tích cực chủ động tiếp thu lĩnh hội kiến thức mới mà còn phải biết vận dụng linh hoạt kiến thức đã học biết kết nối những kiến thức cũ để chiếm lĩnh kiến thức mới. Vì lẽ đó việc đổi mới phương pháp dạy học trong dạy học môn Toán càng trở nên quan trọng bức thiết và đó cũng chính là nhiệm vụ của những người giáo viên dạy Toán.
Thực tế cho thấy có nhiều giáo viên vẫn nặng nề về truyền thụ kiến thức, chưa hoặc ít sử dụng các phương pháp dạy học tích cực. Phần lớn học sinh mới chỉ giải quyết trực tiếp các bài tập mà chưa khai thác được tiềm năng của bài tập đó. Học sinh mới chỉ giải quyết vấn đề một cách rời rạc hầu như chưa xâu chuỗi chúng lại với nhau thành một hệ thống kiến thức lớn hơn. Do đó chưa phát triển được tư duy sáng tạo cho học sinh. Vì vậy việc bồi dưỡng, rèn luyện các thao tác tư duy là việc làm rất quan trọng với học sinh phổ thông. Điều này giúp học sinh tích lũy được nhiều kiến thức, phát hiện vấn đề nhanh và giải quyết vấn đề có tính lôgic. Qua đó từng bước hình thành và phát triển tư duy sáng tạo cho người học.
Trong chương trình môn Toán trung học phổ thông, Hình học không gian là một trong những chủ đề khó nhưng lại luôn có mặt trong các kỳ thi Học sinh giỏi cũng như THPT QG. Không những thế mà đây là các bài toán hay, có nhiều cách giải độc đáo, nếu giải được sẽ tạo ra nhiều hứng thú cho người học. Đặc biệt bài toán xác định và tính các loại góc trong hình học không gian lại gây nhiều khó khăn và lúng túng cho học sinh THPT. Để học tốt chủ đề này HS ngoài việc nắm vững hệ thống kiến thức cơ bản thì cần có thêm nhiều kỹ năng giải toán, có tư duy sáng tạo. Ngược lại học sinh học tốt môn toán nói chung chủ đề hình học không gian nói riêng thì sẽ góp phần phát triển năng lực tư duy sáng tạo. Vì vậy, trong quá trình dạy học chủ đề này GV nếu biết cách khai thác và sáng tạo ra các bài toán về góc trong hình học không gian từ các bài tập đơn giản thì không những giúp cho HS học tập có hiệu quả mà còn tạo hứng thú học tập góp phần quan trọng trong việc rèn luyện và bồi dưỡng tư duy sáng tạo cho các em.
Với những lí do trên, tôi lựa chọn đề tài: “Góp phần phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh thông qua khai thác bài toán về góc trong Hình học không gian”.
1.2. Tổng quan và tính mới của đề tài
Thứ nhất, đề tài đã trình bày cơ sở lí luận và thực tiễn về vấn đề phát triển 1
năng lực tư duy cho học sinh thông qua khai thác và sáng tạo bài toán xác định và tính các loại góc trong hình học không gian.
Thứ hai, đề tài đã xây dựng được lớp bài toán và các định hướng xử lý bài toán về xác định và tính các loại góc trong hình học không gian
Thứ ba, đề tài đã xây dựng lớp các bài toán về ứng dụng bài toán liên quan đến góc để xử lý các bài toán hình học không gian.
Thứ tư, đề tài góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, nâng cao kết quả kì thi THPT Quốc gia.
2

PHẦN II. NỘI DUNG
2.1. Cơ sở lý luận
2.1.1. Tư duy
“Tư duy là một quá trình tâm lí phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong có tính quy luật của sự vật và hiện tượng trong hiện thực khách quan mà trước đó chủ thể nhận thức chưa biết”. [1]
2.1.2. Tư duy sáng tạo
Tư duy sáng tạo là một dạng tư duy có tính linh hoạt, độc lập và tính phê phán, đặc trưng bởi sự sản sinh ra ý tưởng mới độc đáo và có hiệu quả giải quyết vấn đề cao. Ý tưởng mới được thể hiện ở chỗ phát hiện ra vấn đề mới, tìm hướng đi mới, cách giải quyết vấn đề mới và tạo ra kết quả mới. [5].
2.1.3. Một số đặc trưng của tư duy sáng tạo
– Tính mềm dẻo: Biết chuyển hướng khi gặp trở ngại khó khăn, biết quy lạ về quen. Vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy cơ bản, các kinh nghiệm, kỹ năng đã có vào giải toán.
– Tính nhuần nhuyễn: Biết xét bài toán dưới nhiều góc độ, từ đó đề xuất được nhiều cách giải khác nhau cho một bài toán và lựa chọn được nhiều cách giải tối ưu.
– Tính độc đáo: Biết tìm ra những phương thức giải quyết lạ, độc đáo để cải tiến những cách giải đã có để trở nên tối ưu hơn.
2.2. Cơ sở thực tiễn
2.2.1. Thực trạng phát triển tư duy, tư duy sáng tạo cho học sinh trung học phổ thông
Sau nhiều năm trực tiếp giảng dạy môn Toán, giao lưu chuyên môn với nhiều trường bạn tôi thấy vấn đề phát triển tư duy toán học cho học sinh còn nhiều hạn chế. Nó xảy ra ở cả phương pháp giảng dạy của giáo viên và cách học tập của học sinh.
Về giáo viên:
Trong quá trình dạy học luyện tập ở trường phổ thông, vẫn còn nhiều GV chỉ chữa bài tập đơn lẻ cho học sinh, hoặc chỉ ra bài tập mang tính áp dụng, rập khuôn, máy móc về cách giải chưa thực sự chú trọng để khai thác, phát triển và sáng tạo ra bài toán mới. Do đó không phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo, khó hình thành và phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh.
Về học sinh:
Học sinh THPT còn ngại học Toán, yếu Toán là do kiến thức bị hổng từ các cấp dưới, hơn nữa chưa chịu khó suy nghĩ, ít tư duy trong quá trình học tập;
3

Học sinh vẫn còn thụ động, thiếu tích cực, máy móc, thiếu độc lập, ít sáng tạo của bản thân;
Rất nhiều học sinh chăm học nhưng chưa có phương pháp học tập phù hợp vào các hoạt động học tập để lĩnh hội kiến thức mới nên kết quả học tập vẫn chưa cao;
Đa số học sinh khi học tập giải bài tập Toán, chỉ quan tâm đến kết quả bài toán đúng hay sai, hoặc là hài lòng với lời giải của mình; ít tìm tòi lời giải khác, không khai thác để phát triển bài toán, sáng tạo ra bài toán mới nên không phát huy được nhiều tính tích cực, độc lập và sáng tạo của bản thân.
2.2.2. Năng lực học, giải toán tính các loại góc trong trong hình học không gian ở trường trung học phổ thông hiện nay