SKKN Một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi nhằm đạt kết quả tốt trong kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh

Phần I: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Toán học có vai trò và vị trí quan trọng trong đời sống và khoa học kỹ thuật, giúp chúng giải quyết một số bài toán trong các môn học khác một cách nhanh chóng và hiệu quả nhất là các môn Lý, Hóa, Sinh, Công nghệ. Dù ở thời xa xưa hay thời hiện đại thì việc bồi dưỡng nhân tài luôn đặt lên hàng đầu. Từ đó đào tạo ra những con người năng động sáng tạo, hiền tài là nguyên khí quốc gia tương lai của đất nước của dân tộc. Trên cương vị là giáo viên dạy toán đã hơn 19 năm tôi nhận thấy làm thế nào để học sinh không sợ môn toán, sau đó thích học toán là một vấn đề không đơn giản. Đối với đa số học sinh việc học toán là giống cực hình, đặc biệt là các em vùng miền núi, vùng khó khăn như trường THPT Lê Lợi. Chính vì vậy mà số lượng học sinh giỏi toán cấp tỉnh ở chúng tôi là rất ít. Do đó bồi dưỡng học sinh giỏi là một việc làm thường xuyên và cấp thiết đối với các trường học nói chung và đối với Trường THPT Lê Lợi nói riêng. Nó tạo điều kiện cho người giáo viên qua đó bồi dưỡng cho mình vốn kiến thức sâu rộng hơn, phong phú hơn. Đối với học sinh thông qua việc học nhằm tạo cho mình niềm say mê ham hiểu biết, giúp cho các em rèn luyện óc tư duy sáng tạo, trí thông minh, đức tính kiên trì chịu khó tìm tòi, khám phá tạo tiền đề cho việc trở thành nhân tài sau này. Việc bồi dưỡng học sinh giỏi phải mang lại hiệu quả thiết thực cho học sinh, cho giáo viên vì vậy tôi đã áp dụng sáng kiến “Một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi nhằm đạt kết quả tốt trong kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh”.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
– Tâm lý của học sinh đối với việc học môn Toán – Các dạng toán trong cấu trúc đề HSG tỉnh
2.2. Phạm vi nghiên cứu
– Tâm lý của học sinh đối với việc học môn Toán tại Trường THPT Lê Lợi
– Các dạng toán trong cấu trúc đề HSG tỉnh những năm gần đây
3. Mục đích nghiên cứu
Góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn Toán.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu Thông qua sáng kiến này, tôi muốn cùng trao đổi với đồng nghiệp về một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi, cũng như trao đổi kinh nghiệm trong dạy môn Toán để việc dạy học đạt hiệu quả cao hơn. Tác giả muốn làm rõ về một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi môn Toán đạt được hiệu quả cao, đặc biệt hình thành cho HS các năng lực như: Năng lực giao tiếp, năng lực tự học và tự chủ, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.
1
– Xây dựng hệ thống phương pháp để dạy học sinh
– Thiết kế, tổ chức dạy học sinh giải các dạng toán trong cấu trúc đề HSG tỉnh – Tiến hành thực nghiệm sư phạm
5. Phương pháp nghiên cứu
– Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: phân tích, tổng hợp lí luận nhằm tìm hiểu cơ sở lí luận của đề tài.
– Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: nắm bắt thông tin học sinh, thống kê, thực nghiệm sư phạm…
6. Đóng góp mới củа đề tài
Đề tài sử dụng biện pháp tâm lý để học sinh không “sợ” học môn toán.
Định hướng thiết kế giáo án và tổ chức dạy bồi dưỡng học sinh giỏi theo hướng phát triển năng lực.
Có thể làm nguồn tài liệu tham khảo tốt cho GV trong việc đổi mới phương pháp dạy học.
Định hướng lựa chọn ngành nghề cho học sinh sau này.
2

Phần II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
I. Cơ sở lí luận và thực tiễn
1. Cơ sở lí luận
Toán là một trong những môn học không được yêu thích nhất trên thế giới. Nhưng kể cả khi chúng ta không làm việc với toán. Toán học vẫn liên quan trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta. Sự thật là, việc tập trung vào tính toán nhanh, ghi nhớ và các vấn đề trừu tượng khiến nhiều người cảm thấy môn toán nhàm chán hoặc không phải là thứ mà họ cần. Đối với những học sinh đặc biệt sợ hãi môn toán thì việc “gợi lên” niềm yêu thích không phải là việc dễ dàng.
Bồi dưỡng học sinh giỏi Toán là một quá trình “gian khó” và lâu dài. Cần phải bồi dưỡng hứng thú và tính tích cực, tự chủ – tự học độc lập nghiên cứu của học sinh. GV cần phát hiện sớm các em học sinh có tố chất để bồi dưỡng và tạo nguồn từ lớp đầu cấp học. Cách tốt nhất bồi dưỡng hứng thú cho học sinh là hướng dẫn các em giải các bài toán từ dễ đến khó; từ đơn giản đến phức tạp. Nhiều học sinh thời gian đầu chưa bộc lộ rõ năng lực của mình nhưng sau quá trình được dìu dắt đã trưởng thành rất vững chắc và đạt thành tích cao. GV phải làm cho HS nhận thức đúng về tầm quan trọng của học tập môn Toán từ đó các em yêu thích môn học, say mê trong học tập và ham học hỏi.
Để có đội tuyển HSG chất lượng phải có lộ trình bồi dưỡng và biết thừa kế qua các năm học trước vì thế người thầy phải luôn luôn có ý thức tự rèn luyện, tích lũy tri thức và kinh nghiệm, trau dồi chuyên môn, luôn xứng đáng là “người soi đường”, “truyền lửa” cho học sinh. GV biết lựa chọn những trang Web hữu ích nhất, dễ sử dụng, bài giảng của thầy cô giáo nào hay, chuyên đề hay, để giới thiệu cho học sinh tham khảo thêm.
GV phải thường xuyên tìm tòi các tài liệu, tiếp nhận lĩnh hội kiến thức nâng cao đồng thời phải biết vận dụng các phương pháp dạy học tích cực vào công tác bồi dưỡng HSG.
1.1. Phương pháp dạy học tích cực là gì?
Phương pháp dạy học tích cực chính là một phương pháp dạy học mà giáo viên sẽ đóng vai trò là người đưa ra những gợi ý mở về một vấn đề nào đó, sau đó sẽ thảo luận cùng với học sinh để tìm được ra mấu chốt của vấn đề này và những thứ liên quan.
Nền tảng của phương pháp này là sự sự chủ động tìm tòi, sáng tạo, tư duy của học sinh, giáo viên chỉ là một người gợi mở ra vấn đề và dẫn dắt học sinh.
Nói theo một cách khác, với phương pháp dạy học này giáo viên sẽ không truyền đạt hết tất cả kiến thức mà mình có cho học sinh mà sẽ chỉ truyền đạt kiến thức thông qua những dẫn dắt sơ khai để kích thích học sinh tìm hiểu và khám phá những kiến thức đó.
3

Muốn dạy học theo phương pháp này thì giáo viên phải là những người thực sự có bản lĩnh, giỏi chuyên môn và có cả sự nhiệt tình, hoạt động hết công suất trong công tác giảng dạy.
1.2. Đặc trưng cơ bản của phương pháp dạy học tích cực
Đặc trưng cơ bản của phương pháp dạy học tích cực hay còn gọi là nguyên tắc của phương pháp này chính là:
– Dạy học chủ yếu thông qua các hoạt động của học sinh
Điều này có nghĩa là trong những tiết học, học sinh chính là những đối tượng chủ yếu tiến hành khai phá kiến thức. Do đó, giáo viên cần phải làm như thế nào để gợi mở vấn đề cho học sinh ở một mức độ nhất định tác động đến tư duy và khuyến khích học sinh trong lớp tìm hiểu và bàn luận về vấn đề đó.
– Chú trọng đến những phương pháp tự học
Nếu GV muốn chủ động áp dụng phương pháp dạy học tích cực thì GV sẽ cần phải loại bỏ suy nghĩ cầm tay chỉ việc học đọc cho học sinh chép… như những phương pháp giảng dạy thông thường khác.
Với phương pháp dạy học tích cực, GV sẽ hướng dẫn cho học sinh những phương pháp tự học và rèn luyện để tìm ra một phương pháp học tốt nhất để học sinh có thể tự mình nắm bắt những kiến thức mới. Và đương nhiên những kiến thức mới được tiếp thu sẽ được giáo viên kiểm định lại để chắc chắn rằng những kiến thức đó đã là kiến thức chuẩn hay chưa?
– Ưu tiên những phương pháp học nhóm
Với phương pháp dạy học tích cực, giáo viên sẽ phải biết cách chia lớp thành những nhóm nhỏ và giúp đỡ các học sinh phối hợp với nhau để tìm ra phương pháp học tốt nhất.
– Chốt lại tất cả những kiến thức đã học
Sau mỗi buổi học, giáo viên sẽ là người chịu trách nhiệm tổng hợp lại tất cả những kiến thức mà học sinh đã tìm hiểu được, đồng thời giải đáp những vấn đề mà học sinh vẫn còn thắc mắc, cùng trao đổi và chốt lại kiến thức cho cả buổi học ngày hôm đó.
Chính vì thế, điều quan trọng nhất ở đây vẫn chính là giáo viên phải biết cách vận dụng phương pháp dạy học tích cực để giúp cho học sinh có thể nhanh chóng thích nghi với phương pháp học tích cực, chủ động này.
1.3. Một số phương pháp dạy học tích cực trong môn Toán
Để dạy học tốt môn toán GV thường áp dụng một số phương pháp dạy học tích cực sau:
4

– Vấn đáp hay còn được gọi là đàm thoại. Đây chính là phương pháp mà giáo viên sẽ là người đặt ra câu hỏi và học sinh sẽ trả lời trực tiếp hoặc có thể cùng nhau tranh luận để hiểu được vấn đề của nội dung bài học.
– Phương pháp hoạt động nhóm
Giáo viên sẽ chia HS ra làm những nhóm nhỏ. Tùy theo mục đích, yêu cầu của bài học và các nhóm sẽ được phân chia một cách ngẫu nhiên hoặc có chủ đích, các nhóm sẽ được duy trì ổn định hoặc sẽ thay đổi trong từng tiết học, được giao khác nhiệm vụ hoặc cùng một nhiệm vụ.
– Phương pháp đặt vấn đề và giải quyết vấn đề
Trong một bài toán việc phát hiện sớm vấn đề và đưa ra những phương pháp giải quyết hợp lý chính là một kỹ năng đảm bảo cho sự thành công.
Chính vì thế cần phải tập dượt trước cho học sinh biết các phát hiện và đưa ra phương pháp giải quyết những vấn đề gặp phải trong quá trình học tập. Đây không còn đơn giản là một phương pháp dạy học đơn thuần mà đã trở thành một mục tiêu cao cả của giáo dục và đào tạo.
Trong đề tài này tác giả áp dụng phương pháp dạy học đặt vấn đề và giải quyết vấn đề để dạy bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi môn toán.
1.3.1. Phương pháp dạy học đặt vấn đề và giải quyết vấn đề
1.3.1.1. Khái niệm
Dạy học giải quyết vấn đề (GQVĐ) là cách thức tổ chức dạy học, trong đó học sinh được đặt trong một tình huống có vấn đề mà bản thân học sinh chưa biết cách thức, phương tiện cần phải nỗ lực tư duy để giải quyết vấn đề.
Dạy học GQVĐ có những đặc điểm sau:
– HS được đặt vào tình huống có vấn đề chứ không phải được thông báo dưới dạng tri thức có sẵn. Vấn đề được đưa ra giải quyết cần vừa sức và gợi được nhu cầu nhận thức ở HS.
– HS không những được học nội dung học tập mà còn được học con đường và cách thức tiến hành dẫn đến kết quả đó. Nói cách khác, HS được học cách phát hiện và GQVĐ.
1.3.1.2. Cách tiến hành
Bước 1: Nhận biết vấn đề
GV đưa người học vào tình huống có vấn đề hoặc GV có thể gợi ý người học tự tạo ra tình huống có vấn đề. Phát biểu vấn đề dưới dạng “mâu thuẫn nhận thức”, đó là mâu thuẫn giữa những cái đã biết với những cái chưa biết và HS muốn tìm tòi để giải quyết vấn đề mâu thuẫn đó.
Bước 2: Lập kế hoạch giải quyết vấn đề
5

HS đề xuất giả thuyết của vấn đề, đưa ra các phương án và lập kế hoạch để giải quyết vấn đề theo giả thuyết đã đặt ra.
Bước 3: Thực hiện kế hoạch
Thực hiện kế hoạch GQVĐ. Đánh giá việc thực hiện giả thuyết đặt ra đã đúng chưa, nếu đúng thì chuyển sang bước tiếp theo, nếu chưa đúng thì quay trở lại bước 2 để chọn giả thuyết khác.
Bước 4: Kiểm tra đánh giá và kết luận
GV tổ chức cho học sinh rút ra kết luận về cách GQVĐ trong tình huống đã được đặt ra, từ đó HS lĩnh hội được tri thức, kỹ năng của bài học hoặc vận dụng được những kiến thức, kỹ năng trong môn học để giải quyết vấn đề trong thực tiễn.
2. Cơ sở thực tiễn
2.1. Thuận lợi
– Được sự chỉ đạo, quan tâm, kịp thời của Đảng ủy, BGH, nhà trường có những kế hoạch cụ thể, lâu dài trong công việc bồi dưỡng HSG.
– Trường có cơ sở vật chất khang trang, trang thiết bị phục vụ tương đối đầy đủ giúp cho việc dạy và học đạt kết quả tốt.
– Giáo viên tổ Toán – Tin có trình độ chuyên môn vững vàng, có nhiều kinh nghiệm trong công tác bồi dưỡng HSG.
– Học sinh hiếu học, có tính tự giác cao, cần cù chịu khó.
– Một số phụ huynh quan tâm đến chất lượng học sinh giỏi môn Toán.
2.2. Khó khăn
– Đầu vào học sinh khá thấp, chỉ vài em được điểm 9 môn Toán khi thi vào 10, ngoài ra các em khi học lớp 9 cũng không được đi dự thi HSG cấp Tỉnh.
– Đa số giáo viên dạy bồi dưỡng vừa phải bảo đảm chất lượng đại trà, vừa phải hoàn thành chỉ tiêu chất lượng mũi nhọn do vậy cường độ làm việc tương đối căng thẳng, việc đầu tư cho công tác bồi dưỡng HSG cũng có phần bị hạn chế.
– Học sinh vừa phải hoàn thành chương trình chính khóa vừa phải học chương trình bồi dưỡng HSG nên đã ảnh hưởng không nhỏ đến quá trình học tập cũng như kết quả.
– Vì tính chất của kỳ thi HSG cấp tỉnh môn Toán nên lượng kiến thức yêu cầu vừa rộng vừa sâu, kỹ năng yêu cầu phải từ mức độ 2 trở lên có nhiều phần rất khó đối với học sinh vùng miền núi, trường huyện, trong lúc đó nguồn học sinh có khả năng học tốt lại quá ít và những em như thế thường phải tham gia học bồi dưỡng một lúc 2 môn nên kết quả thi học sinh giỏi chưa cao.
-Trong ba năm gần đây do đại dịch Cô vid 19 nên việc bồi dưỡng HSG cũng gặp rất nhiều khó khăn vì các em vừa học trực tuyến vừa học trực tiếp, việc tiếp cận kiến
6

thức cơ bản cũng như nâng cao không hiệu quả, công tác bồi dưỡng trực tiếp bị gián đoạn, thêm vào đó vì dịch bệnh nên lịch thi HSG cũng phải thay đổi dẫn đến tâm lý mệt mỏi,hụt hẫng cho giáo viên bồi dưỡng cũng như đội tuyển thậm chí có nhiều em không muốn tiếp tục tham gia bồi dưỡng để đi thi.
-Trong những năm gần đây đề thi TNTHPT môn Toán phần điểm 8 trở lên không sát với cấu trúc của đề thi HSG của tỉnh như hiện hành nữa nên nhiều em có năng lực học tốt không còn mặn mà với mục tiêu vào đội tuyển Toán để đi dự thi HSG cấp tỉnh mà thay vào đó các em có xu hướng ưu tiên chọn các môn khác có lợi hơn và nhẹ đầu hơn như :Tiếng Anh, Vật Lý, Hóa Học, Sinh học,…
-Nhiều phụ huynh có con học khá giỏi hiện nay không muốn con mình tham gia vào đội ”gà chọi” như trước đây nữa mà họ có xu hướng định hướng cho con tham gia các trải nghiệm thực tế, học các kỹ năng mềm do đó việc hình thành và đào tạo đội tuyển càng gặp nhiều khó khăn và thử thách.
Từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên thì để tăng hứng thú học tập và góp phần rèn luyện năng lực cho học sinh giỏi, kích thích thầy và trò sáng tạo, đồng thời góp phần nâng cao kết quả thi HSG cấp tỉnh môn Toán tôi đã áp dụng đề tài “Một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi nhằm đạt kết quả tốt trong kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh” vào giảng dạy tại trường THPT Lê Lợi.
1. Biện pháp tâm lý.
II. Một số biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi nhằm đạt kết quả cao trong kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh.
Không thể phủ nhận được tầm quan trọng của toán học đối với cuộc sống đang diễn ra hàng ngày. Theo khảo sát ở nhiều trường THPT có một nhận định được đưa ra: “Toán học nhàm chán là do học sinh chưa biết cách hiểu nó. Chưa đi sâu và tìm hiểu những điều thú vị đã vội bỏ cuộc. Thế giới toán học cũng như thế giới sống của chúng ta. Nó luôn chứa đựng hàng ngàn điều kì bí chưa kịp khai thác. Kiên nhẫn rèn luyện và chờ đợi thì món quà bất ngờ sẽ xảy đến.”
Vậy để giúp học sinh học tốt môn toán thì người GV phải nắm được tâm tư nguyện vọng của các em. Từng bước sử dụng biện pháp tâm lý để các em tự tin bản thân trong hành trình chinh phục môn toán.
1.1. Tạo cảm giác các em đã “đúng đắn” khi chọn môn Toán
Vào lớp 10 nguồn môn Toán rất hiếm do một số em xuất sắc hầu như đã đi học ở trường chuyên Phan Bội Châu, trường chuyên Đại học vinh…chỉ còn những em khá ở lại. Toán lại là một môn khó, lượng kiến thức khổng lồ nên đa số các em rất e ngại, lưỡng lự khi được GV chọn để bồi dưỡng. Các em cảm thấy môn Toán có sức nặng mà khi học bồi dưỡng khó lòng vượt qua được. Chính vì vậy GV bồi dưỡng phải gặp trực tiếp từng em, tìm hiểu năng lực, sở trường. GV phải biết được các em thiếu cái gì, cần cái gì, hổng kiến thức nào, học thấy phần nào hay, phần nào khó để
7

dần định hướng cho các em. Giáo viên phải chỉ cho học sinh thấy lựa chọn học môn Toán là lựa chọn “đúng đắn”:
– Thi tốt nghiệp nhất thiết phải có môn toán
– Nhiều khối ngành thi Đại học đều có môn toán
– Một số trường Đại học tốp đầu lấy điểm môn Toán làm chỉ số phụ
– Thời đại công nghiệp 4.0 đang diễn ra, nghề nghiệp liên quan đến toán chiếm 70,5% trong xã hội. Do đó Toán học đang làm chủ vị thế trong hiện tại và tương lai.
1.2. Tạo áp lực cạnh tranh Đội tuyển toán phải là những HS có tố chất, bền bỉ, ham học hỏi, không ngừng phấn đấu vươn lên. Do vậy khi lựa chọn nguồn cần thực hiện như sau:
B1. Ra bài kiểm tra để đánh giá năng lực từng em
B2. Chọn những em đủ năng lực và những em chưa đủ năng lực nhưng yêu thích môn toán để làm nguồn bồi dưỡng.
Đội tuyển toán chỉ có 3 HS nhưng ban đầu bồi dưỡng thì GV nên lấy nhiều hơn 3 (có thể lấy đến 5-7 em) làm dự phòng.
B3. Trong quá trình bồi dưỡng GV phải luôn nhắc nhở rằng tất cả các em ở đây đều có cơ hội ngang nhau khi lựa chọn vào đội tuyển. Không phải bạn nào có điểm cao trong bài kiểm tra năng lực là đương nhiên được chọn. GV nói rõ đây chỉ là bước đầu và để vào được đội tuyển thì các em phải trải qua một quá trình “gian khó” và lâu dài.