SKKN Phát triển năng lực cho học sinh người dân tộc thiểu số khi dạy học tác phẩm“Chiếc thuyền ngoài xa”của Nguyễn Minh Châu

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Lí do chọn đề tài 

Nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn mới, ngành giáo dục nước nhà đã có những bước tiến mạnh mẽ trong cải cách, đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy ở các cấp phù hợp với mục tiêu giáo dục, đào tạo. Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội đã xác định mục tiêu đổi mới của giáo dục: “Đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông nhằm tạo chuyển biến căn bản, toàn diện về chất lượng và hiệu quả giáo dục phổ thông; kết hợp dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp; góp phần chuyển nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hoà đức, trí, thể, mĩ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi học sinh”. Vì vậy yêu cầu đổi mới dạy và học là tất yếu của tất cả các môn học nói chung và đặc biệt là môn Ngữ văn nói riêng. 

Chương trình giáo dục tổng thể 2018 đã nêu rõ “Ngữ văn là môn học mang tính công và tính cụ thẩm mĩ – nhân văn; giúp học sinh có phương tiện giao tiếp, làm cơ sở để học tập tất cả các môn học và hoạt động giáo dục khác trong nhà trường; đồng thời cũng là công cụ quan trọng để giáo dục học sinh những giá trị cao đẹp về văn hóa, văn học và ngôn ngữ dân tộc; phát triển ở học sinh những cảm xúc lành mạnh, tình cảm nhân văn, lối sống nhân ái, vị tha,…”. Thông qua các văn bản ngôn từ và những hình tượng nghệ thuật sinh động trong các tác phẩm văn học, bằng hoạt động đọc, viết, nói và nghe, môn Ngữ văn có vai trò to lớn trong việc giúp học sinh hình thành và phát triển những phẩm chất tốt đẹp cũng như các năng lực cốt lõi để sống và làm việc hiệu quả, để học suốt đời. 

Nguyễn Minh Châu (1930 – 1989) thuộc lớp nhà văn chiến sĩ trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ. Sau 1975, khi văn chương chuyển hướng khám phá trở về với đời thường, Nguyễn Minh Châu là một trong số những nhà văn đầu tiên của thời kì đổi mới đã đi sâu khám phá sự thật đời sống ở bình diện đạo đức thế sự. Tâm điểm những khám phá nghệ thụât của ông là con người trong cuộc mưu sinh, trong hành trình nhọc nhằn kiếm tìm hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách… 

Tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu là một tác phẩm tiêu biểu cho thời kì đổi mới văn học sau năm 1980. Tác phẩm in đậm phong cách tự sự – triết lí của Nguyễn Minh Châu, rất tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác thứ hai.Truyện ra đời trong hoàn cảnh đất nước ta đang dần đổi mới, cuộc sống kinh tế có nhiều mặt trái, nhiều tồn tại khiến người ta phải băn khoăn. Truyện ngắn lúc đầu được in trong tập Bến quê (1985), sau được nhà văn lấy làm tên chung cho một tuyển tập truyện ngắn (in năm 1987).  

Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã mạnh dạn thực hiện đề tài Phát triển năng lực cho học sinh người dân tộc thiểu số khi dạy học tác phẩm“Chiếc thuyền ngoài xa”của Nguyễn Minh Châu làm sáng kiến của mình trong năm học 2022- 2023. 

• Mục đích nghiên cứu 

• Đối với giáo viên 

Nghiên cứu đề tài này là tôi muốn nắm được thực trạng của việc phát huy năng lực học sinh trong nhà trường. Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao năng lực học sinh trong việc giảng dạy bộ môn Ngữ Văn; giúp các em học sinh thể hiện được năng lực của bản thân. 

Nâng cao trình độ chuyên môn; thực hiện  đổi mới phương pháp giảng dạy; phát huy năng lực của học sinh trong giờ đọc – hiểu văn bản văn học từ đó bồi dưỡng năng lực cho học sinh THPT.  

• Với học sinh 

Được bồi dưỡng năng lực nhằm góp phần hoàn thiện nhân cách bản thân. Tăng thêm sự hứng thú trong học tập. HS DTTS tại Trung tâm phần lớn rất khó khăn, qua bài học biết liên hệ với hoàn cảnh gia đình và biết ứng xử trong các tình huống của cuộc sống. 

• Đối tượng nghiên cứu 

Các giải pháp Phát triển năng lực cho học sinh người dân tộc thiểu số khi dạy học tác phẩm“Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (chương trình Ngữ văn 12). 

• Những điểm mới của sáng kiến 

Văn học là sản phẩm của tâm hồn nên dạy văn là một công việc lý thú nhưng không hề đơn giản. Dạy thế nào cho hay, cho hấp dẫn đã khó, việc giáo dục hình thành năng lực cho học sinh qua mỗi tác phẩm lại khó khăn bội phần. Đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài của các chuyên gia đầu ngành như Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đình Sử, Phan Trọng Luận…thế nhưng trong các tài liệu nghiên cứu đó chỉ đưa ra những định hướng khái quát, cách thiết kế một bài giảng văn học mà chưa cụ thể, chưa hướng tới hình thành năng lực cho học sinh. Do đó, trong quá trình thực hiện đề tài, người viết đã học tập, kế thừa với mong muốn góp một tiếng nói nhỏ để từng buớc nâng cao chất lượng học văn, chất lượng giáo dục học sinh hiện nay. 

Qua đề tài này, bản thân tôi đã đưa ra những phương pháp giảng dạy phù hợp được đúc rút trong quá trình giảng dạy tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu để đem đến cho học sinh sự thích thú, say mê và biến quá trình giáo dục trong văn học học thành quá trình tự giáo dục có hiệu quả nhất. Chẳng hạn như: Tổ chức cho học sinh đọc diễn cảm, đóng vai, xây dựng loại câu hỏi yêu cầu học sinh nhận biết tính cách nhân vật qua hoàn cảnh tâm trạng, có thể yêu cầu học sinh phát biểu cảm nghĩ về nhân vật để học sinh tự nhìn lại mình, liên hệ với bản thân, nói lên những ước mơ, bồi dưỡng những tình cảm, hình thành năng lực cho mình, góp phần tiếp thu bài học nhẹ nhàng hơn mà không quá tải, nhàm chán. 

Khi tôi thay đổi phương pháp giảng dạy ở sáng kiến này, chất lượng giáo dục đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận từ chính quá trình đánh giá kiến thức của học sinh khối 12. Phương pháp đổi mới trong quá trình dạy thực nghiệm tiết 1 truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu (Ngữ văn 12) đã thể hiện tính khả thi và hiệu quả khá tốt, hoàn toàn có thể áp dụng trong việc giảng dạy tại trường THPT trong môn Ngữ Văn.  

PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 

• Cơ sở lí thuyết 

1.1. Khái niệm về năng lực 

Trong cuốn từ điển tiếng Việt (do Hoàng Phê chủ biên) đã định nghĩa “Năng lực là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hành động nào đó. Năng lực là phẩm chất tâm lý và sinh lý tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao”. 

Chương trình giáo dục phổ thông năm 2018 đã xác định: Năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,… thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể; phẩm chất là những tính tốt thể hiện ở thái độ, hành vi ứng xử của con người; cùng với năng lực tạo nên nhân cách con người. 

Trong cuốn tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo theo định hướng phát triển năng lực của học sinh do Bộ giáo dục và Đào tạo phát hành năm 2014 thì “Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân nhằm đáp  ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định”.