SKKN Rèn kĩ năng xác định đề, lập dàn ý cho học sinh giỏi trong bài văn nghị luận xã hội

1. MÔ TẢ SÁNG KIẾN: 
2. Tình trạng các giải pháp đã biết 

 Kĩ năng tìm hiểu đề và lập dàn ý là một trong những kĩ năng cơ bản, quan trọng đối với việc làm văn của HS hiện nay. Thiếu kĩ năng, các em sẽ không thể phát huy được kiến thức để xử lý tất cả các tình huống được đặt ra trong đề bài. Có một thực tế không thể phủ nhận là hầu hết học sinh trong đó có học sinh giỏi thường xem nhẹ, thậm chí bỏ qua hoàn toàn việc tìm hiểu đề, lập dàn ý trước khi viết bài. Thói quen này là một sai lầm cần thay đổi vì: tìm hiểu đề và lập dàn ý giúp cho HS có định hướng rõ ràng khi viết và triển khai ý trong một bài văn, tránh tình trạng lạc đề, xa đề, lệch đề, thừa, thiếu ý, lập luận thiếu nhất quán…những điều tối kị đối với bài làm học sinh giỏi.  Hầu hết các giáo viên dạy, phụ trách các đội tuyển thi HSG môn Văn đều chú trọng rèn kĩ năng tìm hiểu đề và lập dàn ý cho HS trong quá trình ôn luyện. Tuy nhiên, do thời gian tập trung đội tuyển có hạn, mà lượng kiến thức cần ôn tập quá lớn, nên thời gian dành cho việc rèn kĩ năng cho HS không được nhiều, không được sâu và thuần thục.  

 Vấn đề tìm hiểu đề và lập dàn ý cho bài văn nghị luận đã được hướng dẫn cơ bản từ chương trình Ngữ văn THCS đến chương trình Ngữ văn THPT, tuy nhiên, chưa có tài liệu cụ thể, phù hợp hướng dẫn kĩ năng tìm hiểu đề, lập dàn ý với các đề thi cụ thể dành cho HSG. 

 Như vậy, trước việc học sinh coi nhẹ kĩ năng xác định đề, lập dàn ý trước khi viết bài; giáo viên giành nhiều thời gian dạy kiến thức hơn dạy kĩ năng khi dạy học sinh giỏi; tài liệu hướng dẫn còn thiếu, tôi đã nghiên cứu và viết sáng kiến “Rèn kĩ năng xác định đề, lập dàn ý cho học sinh giỏi trong bài văn nghị luận xã hội” với mong muốn góp sức giải quyết một phần khó khăn trong công tác giảng dạy học sinh giỏi của các thầy cô dạy đội tuyển. 2. Nội dung các giải pháp  

 Sáng kiến hệ thống hóa những kĩ năng cơ bản cần bồi dưỡng cho học sinh giỏi trong xác định đề, lập dàn ý, thể hiện qua các nhiệm vụ chủ yếu sau: 

 Một là, rèn luyện bồi dưỡng cho học sinh kĩ năng xác định đúng yêu cầu của đề và trúng trọng tâm của đề – kĩ năng các định đề. (thông qua ví dụ cụ thể). 

 Hai là, rèn luyện bồi dưỡng cho học sinh kĩ năng lập dàn ý đầy đủ, khoa học, logic – kĩ năng lập dàn ý (thông qua các ví dụ cụ thể). 

 Ba là, hệ thống một số đề vận dụng để giúp học sinh nắm chắc kiến thức lí thuyết và nâng cao kĩ năng xác định yêu cầu của đề và lập dàn ý.  

2.1 Cơ sở lí luận 

2. 1.1. Văn nghị luận  

 Có thể hiểu: Văn nghị luận là một kiểu bài văn trong đó người nói, người viết trình bày quan điểm, cách đánh giá của mình về một vấn đề nào đó thuộc phạm vi xã hội hoặc văn học, thể hiện qua hệ thống lập luận chặt chẽ, có khả năng thuyết phục người nghe, người đọc cả về lí trí và tình cảm. 

 Để làm một bài văn nghị luận đạt kết quả tốt cần thực hiện bốn bước quan trọng sau đây: 

• Bước 1: Tìm hiểu đề 
• Bước 2: Lập dàn ý 
• Bước 3: Viết bài 
• Bước 4: Kiểm tra, chỉnh sửa 

 Mỗi bước của quá trình làm văn có vai trò ý nghĩa riêng đã được thực tiễn kiểm nghiệm: hai bước đầu đặt tiền đề, bước ba là trọng tâm, bước bốn là bước cuối cùng hoàn tất. Thông thường, viết bài là công việc bắt buộc, không học sinh nào có thể bỏ qua. Các bước còn lại luôn bị xem nhẹ, nhất là tìm hiểu đề và lập dàn ý. Vậy nên, rất cần thiết phải hình thành ý thức thường trực trong học sinh về yêu cầu bắt buộc phải tìm hiểu đề và lập dàn ý trước khi viết bài cũng như cần thiết phải thực hành thật nhiều ví dụ minh họa trong quá trình dạy học để việc tìm hiểu đề, lập dàn ý trở thành công việc thật hữu dụng góp phần đem lại hiệu quả cao cho bài làm. 

2.1.2. Nghị luận xã hội 

  Nghị luận xã hội là kiểu bài văn bàn bạc, thể hiện quan điểm, cách đánh giá của người viết, người nói về một vấn đề xã hội, thông qua hệ thống lập luận với lí lẽ đanh thép, dẫn chứng tiêu biểu nhằm thuyết phục người đọc, người nghe.   * Có thể chia kiểu bài nghị luận xã hội thành ba tiểu loại: 

• Nghị luận về một tư tưởng đạo lí: bàn bạc những vấn đề về lối sống, quan niệm sống; đạo đức, nhân cách của con người; các mối quan hệ giữa người với người trong xã hội… Ví dụ: vị tha, vị kỉ, yêu thương, vô cảm, ước mơ, khát vọng, lý tưởng, tình bạn, tình yêu, tình đồng chí, nghĩa đồng bào, cống hiến, hưởng thụ… 
• Nghị luận về một hiện tượng đời sống: bàn bạc về những vấn đề mang tính thời sự, cập nhật, nóng bỏng, thu hút sự quan tâm của đông đảo dư luận. Đó có thể là hiện tượng tích cực, hiện tượng tiêu cực hoặc hiện tượng có cả hai mặt tích cực lẫn tiêu cực. Ví dụ: ô nhiễm môi trường, lợi và hại của internet, bạo lực học đường, bạo lực gia đình, an toàn giao thông, an ninh lương thực, việc tử tế, người tử tế… 
• Nghị luận về một vấn đề xã hội đặt ra trong tác phẩm văn học: bàn bạc về một hiện tượng đời sống hoặc một tư tưởng đạo lý được rút ra từ tác phẩm văn học nào đó như đoạn thơ, bài thơ, câu chuyện… Đây là dạng đề tổng hợp, khó đối với học sinh phổ thông, nhưng phổ biến đối với học sinh giỏi. Dạng đề này đòi hỏi người viết phải có kiến thức cả về văn học và kiến thức về đời sống, cũng như kĩ năng phân tích văn học và kĩ năng phân tích, đánh giá các vấn đề xã hội. Vấn đề xã hội được bàn bạc có thể rút ra từ một tác phẩm đã học trong chương trình hoặc nằm ngoài chương trình.  

  * Cách hỏi của đề bài cũng rất phong phú, đa dạng: 

• Cách hỏi trực tiếp: đề bài nêu trực tiếp vấn đề cần nghị luận. 
• Cách hỏi gián tiếp: đề bài nêu gián tiếp vấn đề cần nghị luận, bao gồm: trích dẫn nhận định, tác phẩm văn học (đoạn thơ, bài thơ, câu chuyện), nêu chủ đề, yêu cầu viết tiếp mệnh đề, bàn luận ý nghĩa triết lý được gợi ra từ một bức tranh… 

 Căn cứ vào trình độ của HSG, đề thi thường chọn cách hỏi mở, dạng đề mở; nội dung bàn bạc thường xoay quanh vấn đề tư tưởng đạo lý được đặt ra gián tiếp qua một hoặc hai nhận định, qua một tác phẩm văn học, một bức tranh… 

2.1.3. Đề nghị luận xã hội cho học sinh giỏi 

 Có thể thấy đề thi học sinh giỏi môn Ngữ Văn không chỉ đơn thuần là kiểm tra kiến thức cơ bản mà là đề cao việc đánh giá năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh giỏi trong việc phát hiện vấn đề, huy động và xử lí vốn kiến thức văn học để lập luận giải quyết vấn đề chặt chẽ, thấu đáo và thuyết phục. Bài nghị luận xã hội thường đòi hỏi học sinh phải có những quan điểm, cách nhìn nhận, đánh giá, kiến giải riêng, độc đáo, sâu sắc. Đặc biệt, đề thường ra dưới dạng đề mở hoặc các vấn đề mà đề yêu cầu không hiển lộ, thường ở những dạng ẩn ý dưới các dạng đề thi nhiều mệnh đề, đề thi có nhiều ẩn dụ, đề thi sử dụng cách chơi chữ…….. 

VD1: KỲ THI CHỌN HỌC SINH GIỎI CẤP TỈNH THPT (Yên Bái) 

NĂM 2019 

Câu 1. (8,0 điểm) 

 Tuổi trẻ như cây non cần biết hướng sáng, như ngọn nến cần được thắp sáng và như ngọn đuốc cần phải tỏa sáng. 

  Anh/chị hãy trình bày suy nghĩ của mình về ý kiến trên. Nhận xét: 

 Đề bài có 3 vế khá rõ ràng. Học sinh cần làm rõ vấn đề qua các hình ảnh mang ý nghĩa tượng trưng. Vế 1,3 định hướng cho tuổi trẻ về sự lựa chọn cách sống và lẽ sống cao đẹp: Hướng đến những điều lớn lao, cao đẹp, sống với ngọn lửa trong tim để cháy sáng và lan tỏa. Vế 2 lại bàn về việc tuổi trẻ nhiều ước mơ, khao khát nhưng còn non yếu, bồng bột nên cần được gia đình, nhà trường, được người đi trước quan tâm đắp bồi tri thức, nhân cách, bản lĩnh khơi dậy ước mơ, đam mê, hoài bão. Đề thi đòi hỏi người viết phải có tư duy mạch lạc để làm sáng rõ cả 3 vấn đề đặt ra trong 3 vế câu, tránh ý tưởng trùng lặp. 

VD 2: KỲ THI CHỌN HỌC SINH GIỎI CẤP TỈNH THPT (Yên Bái) 

NĂM 2020 

Câu 1. (8,0 điểm) 

 “Có một ngày bạn sẽ hiểu, lương thiện khó hơn thông minh nhiều. Thông minh là một loại tài năng thiên phú, còn lương thiện lại là một sự lựa chọn”. 

  Anh/chị hãy trình bày suy nghĩ về ý kiến trên. Nhận xét: 

 Đề thi đặt ra vấn đề khá quen thuộc sự thông minh và tính thiện lương của con người. Tuy vậy, trọng tâm vấn đề không phải là mối quan hệ giữa cái tài và cái tâm. Sử dụng cách nói so sánh, ý kiến muốn khẳng định, đề cao sự lương thiện, đề cao cái tâm trong mối quan hệ với trí tuệ và tài năng của con người. 

VD 3: KỲ THI CHỌN HỌC SINH GIỎI CẤP TỈNH THPT (Yên Bái) 

NĂM 2021 

Câu 1. (8,0 điểm) 

 Trình bày suy nghĩ của anh/chị về lời khuyên: “Hãy dũng cảm đối diện với chính mình để hiểu bản thân thật sự muốn gì và đừng bao giờ ngại ngần thay đổi” Nhận xét: 

 Dưới hình thức là một lời khuyên, đề bài đặt 2 ra vấn đề: Thứ nhất: để hiểu bản thân thật sự muốn gì, chúng ta phải dũng cảm gạt bỏ những tác động từ bên ngoài, phải tìm ra câu trả lời cho chính mình. Thứ hai: Để thực hiện điều bản thân thực sự mong muốn, ta phải mạnh dạn thay đổi. Hai vấn đề có mối quan hệ mật thiết với nhau. Đây là những vấn đề có ý nghĩa trong cuộc sống và đặc biệt ý nghĩa đối với những người trẻ trong quá trình hình thành nhân cách và phong cách sống. Đề thi đem đến nhiều đất viết – người viết có thể chia sẻ cảm nhận, trải nghiệm của chính mình về những điều mình muốn và cần thay đổi. 

VD 5: KỲ THI CHỌN HỌC SINH GIỎI QUỐC GIA THPT 

NĂM 2019  Câu 1 (8,0 điểm): 

 Con đường đi đến thành công bằng sự tử tế là nhan đề bản dịch Tiếng Việt cuốn sách của Inamori Kazuo – một doanh nhân người Nhật.