SKKN Rèn luyện và cải thiện kỹ năng làm bài văn nghị luận xã hội về một vấn đề của đời sống cho học sinh – Ngữ văn 8 (Bộ sách Cánh diều)

CHƯƠNG I. CƠ SỞ NGHIÊN CỨU

I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

II. CƠ SỞ LÝ LUẬN

Trong thời đại khoa học kĩ thuật phát triển với tốc độ chóng mặt như hiện nay thì giáo dục đóng vai trò vô cùng quan trọng. Chương trình Giáo dục phổ thông (GDPT) 2018 của Việt Nam mang một sứ mệnh lớn lao: Giáo dục và nuôi dưỡng thế hệ trẻ để họ trở thành những công dân toàn diện, sẵn sàng đối mặt và đóng góp cho xã hội trong bối cảnh hội nhập và phát triển. Tổ chức khoa học giáo dục thế giới UNESCO cũng đã đề xướng mục đích học tập là: “Học để biết, học để làm, học để chung sống và học để khẳng định mình”. Việc đưa mảng nghị luận xã hội vào chương trình Ngữ văn bậc trung học cơ sở hoàn toàn phù hợp với xu hướng giáo dục trên.

Nghị luận xã hội là phương pháp nghị luận lấy đề tài từ các lĩnh vực xã hội, chính trị, đạo đức làm nội dung bàn bạc nhằm làm sáng tỏ cái đúng, sai, tốt, xấu của vấn đề được nêu ra. Từ đó đưa ra một cách hiểu thấu đáo về vấn đề nghị luận cũng như vận dụng nó vào đời sống và bản thân. Những đề tài và nội dung này thường là những vấn đề có ý nghĩa thiết thực trong cuộc sống, có tính giáo dục và tính thời sự cao. Đối với học sinh THCS, các bài văn nghị luận xã hội thường mang đến cho các em những suy nghĩ và nhận thức đúng đắn về cuộc sống;  đặc biệt là uốn nắn nhận thức cho các em về những vấn đề có tính hai mặt của đời sống xã hội đang tác động trực tiếp đến thế hệ trẻ.

Như chúng ta đã biết trong cấu trúc đề thi cấp huyện, cấp tỉnh, hay thi vào THPT môn Ngữ văn những năm gần đây đều có câu hỏi, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức xã hội và đời sống để viết bài nghị luận xã hội ngắn khoảng 300 từ (hoặc một trang giấy thi).  Học sinh phải biết bám sát vào quy định trên để định hướng ôn tập và làm bài thi cho hiệu quả. Ở kiểu bài nghị luận xã hội, học sinh qua những trải nghiệm của bản thân, trình bày những hiểu biết, ý kiến, quan niệm, cách đánh giá, thái độ…của mình về các vấn đề xã hội, từ đó rút ra được bài học (nhận thức và hành động) cho bản thân. Để làm tốt khâu này, học sinh không chỉ biết vận dụng những thao tác cơ bản của bài văn nghị luận (như giải thích, phân tích, chứng minh, bình luận, so sánh, bác bỏ…) mà còn phải biết trang bị cho mình kiến thức về đời sống xã hội .

Bài văn nghị luận xã hội nhất thiết phải có dẫn chứng thực tế. Cần tránh tình trạng hoặc không có dẫn chứng hoặc lạm dụng dẫn chứng mà bỏ qua các bước đi khác của quá trình lập luận. Mặt khác với kiểu bài nghị luận xã hội, học sinh cần làm rõ vấn đề nghị  luận, sau đó mới đi vào đánh giá, bình luận, rút ra bài học cho bản thân. Thực tế cho thấy nhiều học sinh mới chỉ dừng lại ở việc làm rõ vấn đề nghị luận mà coi nhẹ khâu thứ hai, vẫn coi là phần trọng tâm của bài nghị luận. Vì những yêu cầu trên mà việc rèn luyện giúp cho học sinh có kĩ năng làm tốt một bài văn nghị luận xã hội là một việc làm rất cần thiết. Xuất phát từ lý do đó, tôi quyết định lựa chọn thực hiện đề tài:  Rèn luyện và cải thiện kỹ năng làm bài văn nghị luận xã hội về một vấn đề của đời sống cho học sinh – Ngữ văn 8 (Bộ sách Cánh diều).

III. PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN TẠO RA SÁNG KIẾN

1. Đọc tài liệu

– Tham Khảo tài liệu chuyên môn có liên quan

– Sách giáo khoa 8, sách giáo viên, sách bài tập, vở bài tập.

– Một số vấn đề phương pháp dạy học ở trường phổ thông.

– Bài tập nâng cao và một số chuyên đề Ngữ văn lớp 8.

– Chọn lọc kiến thức phù hợp với đơn vị. Học hỏi các giải pháp hay đã áp dụng để tích lũy kinh nghiệm.

2. Điều tra

1. Dự giờ

– Dự giờ học hỏi kinh nghiệm các giáo viên trong tổ.

– Rút kinh nghiệm tiết dạy trên lớp, tiết dự giờ. Qua đó, tôi luôn chú ý đến phương pháp giảng dạy cũng như cách tổ chức tiết dạy của mỗi giáo viên, từ đó giúp tôi tích lũy một số kinh nghiệm và hiệu quả của việc đổi mới phương pháp dạy học.

1. Đàm thoại:

  – Trong quá trình giảng dạy giáo viên trao đổi với học sinh  để tìm  ra các nguyên nhân học sinh chưa có phương pháp làm bài văn nghị luận xã hội. Xem học sinh khó khăn ở khâu nào, phần nào học sinh chưa biết cách trình bày để có biện pháp xử lý kịp thời.

  – Trao đổi với giáo viên ở tổ chuyên môn trong nhà trường cùng bàn biện pháp nâng cao chất lượng, tìm hiểu nguyên nhân học sinh học yếu các lớp khác.

 IV. MỤC TIÊU

Tôi tiến hành đề tài này với ba mục đích cơ bản sau:

– Thứ nhất: Giúp học sinh nắm được những phương pháp và kĩ năng cơ bản để làm tốt một bài văn nghị luận xã hội trong các kì thi.

– Thứ hai: Thông qua quá trình rèn luyện kĩ năng viết bài nghị luận xã hội giúp học sinh lớp 8 nâng cao khả năng trình bày suy nghĩ của mình; cung cấp cho các em vốn tri thức phong phú về các vấn đề xã hội để các em nâng cao nhận thức và kĩ năng sống, sống tốt hơn, đẹp hơn, từng bước hoàn thiện nhân cách của mình.

– Thứ ba: Những kinh nghiệm này có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho các giáo viên Ngữ văn khi dạy phần nghị luận xã hội. 

CHƯƠNG II: MÔ TẢ SÁNG KIẾN 

I. VẤN ĐỀ CỦA SÁNG KIẾN

1. Phân tích, đánh giá thực trạng vấn đề

Trong quá trình dạy học, trường THCS … cũng có những thuận lợi và khó khăn nhất định. Cụ thể:

– Về phía giáo viên: Các giáo viên bộ môn Ngữ văn đã chú ý đến mảng nghị luận xã hội đặc biệt là ở chương trình lớp 9. Nhưng do thời lượng chương trình hạn chế nên không có nhiều điều kiện bổ sung kiến thức cũng như rèn luyện kĩ năng viết bài nghị luận xã hội cho học sinh. Với thời gian 2 tiết lí thuyết chỉ đủ để giáo viên giới thiệu khái niệm, kiểu bài, dạng đề và cách làm bài một cách đơn giản nhất.

– Về phía học sinh: Số học sinh hiểu thấu đáo vấn đề, có kĩ năng làm bài nghị luận xã hội tốt không nhiều. Đa phần các em thường ngợp trước các vấn đề xã hội, hiểu lơ mơ, viết hời hợt, không có những trăn trở sâu sắc, không có cái nhìn toàn diện, đa chiều. Đôi khi viết theo tính chất cảm hứng, không nắm vững quy trình làm bài. Gặp phải đề lắt léo hay vấn đề nghị luận ẩn sau câu chữ, hình ảnh là không làm được.

– Về phía nhà trường: Nhà trường đã có kế hoạch phụ đạo phù hợp nhưng chưa thể giảm hết khó khăn cho cả thầy và trò.

2. Tồn tại, hạn chế

Thực tế qua giảng dạy ở trường THCS tôi nhận thấy bên cạnh một số học sinh học rất tốt môn Ngữ văn, các em vững kiến thức, thành thạo các bước làm bài thì vẫn còn một số em còn chậm, tiếp thu kiến thức còn hạn chế, khi thực hành còn nhầm  lẫn giữa các bước, diễn đạt còn lủng củng.

 Cụ thể kết quả khảo sát trước khi áp dụng sáng kiến của lớp 8… năm  học 20… – 20… như sau:

Bảng khảo sát kỹ năng bài văn nghị luận xã hội của học sinh trước SKKN:

Từ kết quả trên có thể thấy rằng kỹ năng làm văn nghị luận xã hội của học sinh lớp 8 còn hạn chế. Cụ thể, học sinh nắm rõ bố cục, biết cách xây dựng dàn ý bài văn nghị luận chỉ đạt 33%. Học sinh biết cách chọn lọc, lấy dẫn chứng cho bài làm văn nghị luận xã hội đạt 40%. Học sinh viết văn nghị luận xã hội rõ ràng, có sự liên kết đạt 37%. Song, chỉ có 30% trong tổng số học sinh  đạt kết quả cao trong các bài văn nghị luận xã hội. Điều này càng khiến tôi trăn trở và thôi thúc tôi phải nhanh chóng hoàn thiện đề tài.

3. Nguyên nhân của tồn tại hạn chế:

– Qua tìm hiểu nguyên nhân tôi nhận thấy rằng do học sinh có một đặc tính tâm lý là nhanh nhớ nhưng chóng quên. Có khi ngay tại lớp các em nhớ cách làm bài nhưng sau vài ngày kiểm tra lại các em đã quên gần hết (nếu các em không được ôn luyện thường xuyên).

– Qua một số bài kiểm tra định kỳ, mỗi bài một câu nghị luận xã hội chiếm khoảng 30% bài viết chỉ đủ để các em tiếp cận và làm quen với cách làm bài chứ chưa thể đạt đến độ thuần thục, nhuần nhuyễn được.

– Do học sinh chưa nắm vững các phương pháp, chưa vận dụng kỹ năng viết bài một cách thành thạo, linh hoạt, sáng tạo vào từng bài tập cụ thể.

4. Tính cấp thiết của sáng kiến:

 – Đứng trước thực trạng trên, là một giáo viên trực tiếp giảng dạy Ngữ văn, tôi nhận thấy bên cạnh việc trang bị vốn kiến thức cần thiết cho công tác giảng dạy của mình thì cũng cần phải thường xuyên nghiên cứu tìm ra phương pháp dạy học thích hợp để chất lượng giảng dạy ngày càng được nâng cao nhằm giảm bớt số lượng học sinh yếu kém, nâng cao số lượng học sinh khá giỏi.

II. GIẢI PHÁP ĐỂ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN

Biện pháp 1. Thực hiện tốt công tác tư tưởng, định hướng làm bài văn nghị luận xã hội cho học sinh

Trước hết giáo viên cần phải dập tắt trong các em quan niệm: Văn nghị luận là loại văn “khô khan” là chưa hợp lí, vì ở bất cứ thể văn nào, khô khan hay hấp dẫn là ở chất lượng. Tiểu thuyết mà viết dở thì cũng khô khan mà thôi. Chất lượng một bài văn nghị luận phụ thuộc vào cảm hứng, kiến thức và các yếu tố có tính kỹ thuật như: cách lập luận, dùng từ, câu…. Cảm hứng là yếu tố đầu tiên.

Sau là phải có kiến thức, có thể việc hiểu biết về vấn đề cần bàn càng phong phú thì càng dễ cho mình “tung hoành” trong bài viết. Kiến thức phong phú cũng có nghĩa là mình nắm được lẽ phải, giúp cho mình đưa ra những luận điểm chắc chắn, giàu sức thuyết phục, không thể bác bỏ như cố nhân đã tổng kết: “Nói phải củ cải cũng nghe”. Trái lại nếu kiến thức nghèo nàn hay sáo rỗng thì bài văn nhạt nhẽo, nặng nề, hô khẩu hiệu. Cần nhớ rằng văn nghị luận là làm sao để người khác “Tâm phục khẩu phục” chứ không phải áp đặt cách hiểu của mình cho người khác.

Khi kiến thức đã phong phú thì các yếu tố kỹ thuật của văn bản, về cơ bản sẽ biết sử dụng một cách tự nhiên. Bởi vì một triết gia đã nói “Cái gì được quan niệm rõ ràng thì diễn đạt sẽ mạch lạc”. Việc trau dồi và cẩn trọng trong công tác kỹ thuật thì không bao giờ thừa. Luôn luôn phải cân nhắc, sắp xếp cái nào trước, cái nào sau, chọn đi chọn lại từ nào cho chuẩn xác, sinh động.

Biện pháp 2. Củng cố và khắc sâu kiến thức lý thuyết về bài văn nghị luận xã hội

Về kiểu bài nghị luận xã hội, Bộ giáo dục và Đào tạo đã quy định trong cấu trúc đề thi năm 2020. Theo đó, học sinh phải vận dụng kiến thức xã hội và đời sống viết bài nghị luận xã hội (khoảng 300 từ) đối với học sinh THCS, (khoảng 600 từ) đối với học sinh THPT. Vì vậy muốn làm tốt kiểu bài này trước hết giáo viên cần hướng dẫn và yêu cầu học sinh nắm chắc phần lý thuyết thì mới vận dụng tốt trong khi làm bài. Kiểu bài này có hai dạng bài cụ thể là: Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống và dạng bài nghị luận về một vấn đề  tư tưởng đạo lí. Do vậy, học sinh cần bám sát vào quy định trên để định hướng ôn tập và làm bài thi cho hiệu quả. Cụ thể:

1. a) Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.

* Khái niệm:

 Nghị luận về một sự việc, hiện tượng, đời sống xã hội là nêu ý kiến của mình, bàn luận, đánh giá của mình về sự việc, hiện tượng ấy.

 * Yêu cầu:

– Nội dung: Phải trình bày rõ nội dung, bản chất của sự việc,hiện tượng, phải trình bày rõ thái độ, ý kiến của người viết về mặt sai, mặt đúng, mặt lợi, mặt hại của nó.

– Hình thức: Sự bàn luận, đánh giá phải có luận điểm rõ ràng, được trình bày bằng các luận cứ xác thực, bằng các phép lập luận phù hợp.

– Lời văn có sức thuyết phục.

* Bố cục: Bài văn nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống cũng phải đảm bảo các phần chặt chẽ, mạch lạc theo những yêu cầu chung của một bài văn nghị luận.

  – Mở bài: Giới thiệu sự việc, hiện tượng có vấn đề sẽ bàn luận.

  – Thân bài: Phân tích các mặt của sự việc, hiện tượng, trình bày ý kiến, sự đánh giá của mình.

  – Kết bài: Khẳng định, phủ định, khái quát ý nghĩa của vấn đề nghị luận.

1. b) Nghị luận về một vấn đề về tư tưởng đạo lí:

* Khái niệm:

– Nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí là bàn về một vấn đề thuộc lĩnh vực tư tưởng, đạo đức, lối sống… có ý nghĩa quan trọng đối với cuộc sống của con người.

* Yêu cầu:

– Về nội dung: Làm sáng tỏ các vấn đề tư tưởng đạo lí bằng cách giải thích, chứng minh, so sánh, đối chiếu, phân tích…để chỉ ra chỗ đúng (hay chỗ sai) của một tư tưởng nào đó nhằm khẳng định tư tưởng của người viết.

– Về hình thức: Bài văn phải có bố cục 3 phần rõ ràng, luận điểm đúng đắn, lập luận chặt chẽ, mạch lạc.

– Lời văn: Rõ ràng, sinh động.

* Bố cục: Có bố cục chặt chẽ, hợp lý theo yêu cầu chung của một bài văn nghị luận.

– Mở bài: Giới thiệu vấn đề tư tưởng, đạo lí cần bàn luận.

– Thân bài: Lần lượt giải thích, chứng minh, phân tích các nội dung của vấn đề tư tưởng, đạo lí đó; đồng thời nêu ý kiến bàn luận, đánh giá của mình.

– Kết bài: Tổng kết, nêu ý nghĩa, bài học của vấn đề nghị luận.

* Lưu ý: Khắc sâu để học sinh nắm được kiến thức của từng kiểu bài là hết sức quan trọng để các em vận dụng tốt trong quá trình làm bài cụ thể. Tuy nhiên làm bài nghị luận xã hội giáo viên hướng dẫn cho học sinh các lưu ý sau:

– Chú ý đọc kĩ đề bài, xác định dạng đề bài: Trong thực tế một số động học sinh hiện nay vẫn còn nhầm lẫn giữa dạng đề bài nghị luận về tư tưởng đạo lý và