SKKN Phương pháp xây dựng hệ thống câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề Ca dao lớp 10

MỤC LỤC

1.Mở đầu…………………………………………………………………………….1

1.1 Lý do chọn đề tài………………………………………………………………….2 

1.2. Mục đích nghiên cứu……………………………………………………………2 

1.3. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………..2

1.4. Phương pháp nghiên cứu……………………………………………………….3 

1.5. Những đóng góp mới của đề tài………………………………………………..3

2.Nội dung sáng kiến kinh nghiệm………………………………………………. 3           

2.1 Cơ sở lý luận……………………………………………………………………4 

2.2.Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm……………….4

2.3 Sáng kiến kinh nghiệm và giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề……………5

2.3.1.Câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề………………………………………….5

2.3.1.1 Ý nghĩa của câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề………………………….5

2. 3.1.2. Yêu cầu đối với câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề…………………….5

2.3.1.3 Cách thức đặt câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề………………………..6

2.3.2. Câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề Ca dao……………………………….. 6 

2.3.2.1.Vai trò, vị trí của Ca dao trong chương trình Ngữ văn THPT………………7

2.3.2.2. Câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề Ca dao ……………………………..7 

2.3.2.3 Giáo án thể nghiệm chủ đề Ca dao…………………………………………..8 

2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường…………………………………………………………19

3.Kết luận và kiến nghị…………………………………………………………..20

Tài liệu tham khảo……………………………………………………………….22

• MỞ ĐẦU

1.1. Lí do chọn đề tài

Dạy học văn là quá trình đào sâu, tìm tòi, cảm nhận cái hay, cái đẹp trong văn chương, giải mã những gửi gắm, kí thác của tác giả trong tác phẩm. Cái hay, cái đẹp ấy không chỉ thể hiện trong văn học viết mà còn ở văn học dân gian mà văn học dân gian là những gì tinh túy nhất, là nơi gửi gắm tâm tư, tình cảm của người lao động xưa. Trong văn học dân gian thì ca dao là mảnh đất nuôi dưỡng và lưu giữ đời sống tinh thần của nhân dân lao động. Là thể loại trữ tình dân gian ngoài đặc điểm của loại hình trữ tình nói chung, ca dao còn có những đặc điểm riêng. Vậy làm sao để học sinh có thể cảm nhận, thẩm thấu được ca dao một cách tốt nhất, hiệu quả nhất là điều trăn trở của giáo viên đứng lớp. Vấn đề đặt ra là dạy – học ca dao như thế nào để vừa bảo đảm yêu cầu, vừa phù hợp với đặc trưng thể loại và phát huy được sự tích cực ở người học là vấn đề cần quan tâm của mỗi giáo viên Ngữ văn.

   Trong  hoạt động dạy học nói chung và giờ dạy văn nói riêng, để phát huy tính tích cực của học sinh trong hoạt động học tập thì người giáo viên có nhiệm vụ tổ chức chỉ đạo hoạt động của trò. Lý luận dạy học đã có nhiều công trình nghiên cứu được áp dụng trong quá trình giảng dạy văn học đem lại hiệu quả cao. Trong các công trình đó các nhà nghiên cứu cũng đều chú trọng đến phương pháp gợi mở mà trong đó câu hỏi được sử dụng như một liệu pháp chính để phát huy tư duy, rèn luyện kĩ năng cho học sinh. Nhưng việc xây dựng và sử dụng câu hỏi như thế nào trong giờ dạy văn để đem lại hiệu quả cao đó là điều mà giáo viên dạy văn  trăn trở và suy nghĩ.

  Xuất phát từ mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh kiểm tra, đánh giá qua các bước như sau: xây dựng chuyên đề dạy học; biên soạn câu hỏi – bài tập; thiết kế tiến trình dạy học; tổ chức dạy học và dự giờ; phân tích, rút kinh nghiệm bài dạy. Như vậy việc biên soạn câu hỏi là một trong những khâu quan trọng của quá trình dạy học chủ đề.

1.2.Mục đích nghiên cứu:

 Xuất phát từ thưc tiễn giảng dạy: Năm học ………chúng tôi đã xây dựng các chủ đề dạy học, trong đó các bài Ca dao cũng được xây dựng thành một chủ đề. Trong quá trình thực hiện dạy chủ đề này bản thân tôi nhận thấy khâu quan trọng nhất chính là khâu biên soạn câu hỏi. “ Biên soạn câu hỏi tốt sẽ tổ chức tốt hoạt động của học sinh và từ đó phát huy tính tích cực, chủ động, rèn luyện kĩ năng cho các em. Và cũng qua hệ thống câu hỏi chúng ta mới đánh giá được năng lực của từng đối tượng để có phương án hỗ trợ các em trong quá trình khai thác bài học. Có thể nói rằng phương pháp xây dựng hệ thống câu hỏi gợi mở có những ưu thế trong việc giảng dạy nêu vấn để và yêu cầu phát triển tư duy cho học sinh làm cho không  còn không khí thụ động trong giờ học” (Phương pháp dạy học văn – Phan Trọng Luận – NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội 1998)  

Xuất phát từ những lí do trên, đề tài này của tôi xin mạnh dạn đưa ra “Phương pháp xây dựng hệ thống câu hỏi gợi mở trong dạy học chủ đề Ca dao lớp 10”   để đáp ứng yêu cầu đổi mới dạy học như hiện nay.

1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

 – Đối tượng nghiên cứu: Học sinh lớp 10 – THPT Trần Ân Chiêm.

 – Đề tài này chỉ tập trung vào việc xây dựng hệ thống câu hỏi gởi mở để phục vụ cho dạy học chủ đề Ca dao (tập trung ở Ca dao than thân, yêu thương tình nghĩa) trong chương trình Ngữ văn lớp 10 – THPT.

1.4. Phương pháp nghiên cứu

    Để thực hiện đề tài này, chúng tôi vận dụng:

    – Phương pháp nghiên cứu lí luận

    – Phương pháp so sánh – đối chiếu.

    – Phương pháp thực nghiệm trên lớp học.

2. NỘI DUNG

2.1. Cơ sở lí luận

Câu hỏi trong dạy học là linh hồn của tiết học. Câu hỏi trong dạy học chính là vấn đề giáo viên đặt ra trên cơ sở lôgic bài dạy, yêu cầu học sinh thực hiện dựa trên nền tảng kiến thức sẵn có nhằm hoàn thành mục tiêu bài học. Câu hỏi trong dạy học có vai trò cực kỳ quan trọng: tạo môi trường giao tiếp; tạo môi trường học tập; là công cụ khai thác kiến thức, phát triển tư duy cho người học; đồng thời câu hỏi để kiểm tra, đánh giá kết quả của người học. Vậy thế nào là câu hỏi và thế nào là câu hỏi gợi mở?

 Câu hỏi là một mệnh đề trong đó chứa đựng cả cái đã biết và cái chưa biết. Câu hỏi đó là những bài làm mà khi hoàn thành chúng, học sinh phải tiến hành hoạt động tái hiện, bất luận là trả lời miệng, trả lời viết hoặc có kèm theo thực hành hoặc xác minh bằng thực nghiệm. Khái niệm câu hỏi cũng còn được diễn đạt dưới dạng khác như: câu hỏi là dạng cấu trúc ngôn ngữ, diễn đạt một yêu cầu, một đòi hỏi, một mệnh lệnh cần được giải quyết. Câu hỏi thuộc phạm trù khả năng; nó chứa đựng cả hai yếu tố, sự có mặt của cái không rõ và nguyện vọng nhu cầu của người muốn hỏi. Trong đời sống cũng như trong nghiên cứu khoa học, con người chỉ nêu ra thắc mắc, tranh luận khi đã biết nhưng chưa đầy đủ, cần biết thêm. Nếu khi không biết gì hoặc biết tất cả về sự vật nào đó, thì không có gì để hỏi về sự vật đó nữa. Sự tương quan giữa cái biết và cái chưa biết thúc đẩy việc mở rộng hiểu biết của con người.

Câu hỏi có thể được phân loại theo nhiều cách. Nếu theo cách đặt câu hỏi, có thể phân chia thành câu hỏi đóng và câu hỏi mở.

Hỏi mở là hỏi khi muốn nắm bắt ý kiến riêng của người được hỏi, đào sâu thêm thông tin, khơi gợi người được hỏi nói về những điều bạn chưa biết hay còn mơ hồ. Câu hỏi mở thường bắt đầu bằng từ để hỏi có dạng “vì sao, như thế nào, ở đâu, ý kiến của bạn về vấn đề đó…”. Câu hỏi mở là những câu hỏi không có câu trả lời cố định, chúng kích thích suy nghĩ và mở ra những trao đổi hoặc tranh luận, người được hỏi không bị gò bó về câu trả lời. Trong câu hỏi mở thường người hỏi đã định hướng điều gì có giá trị và điều gì quan trọng, cũng như khơi gợi nhiều đáp án đa dạng hoặc kích thích trao đổi, thảo luận và tranh luận.

Trong dạy học gợi mở – vấn đáp là quá trình tương tác giữa giáo viên và học sinh, được thực hiện thông qua hệ thống câu hỏi và câu trả lời tương ứng về một chủ đề nhất định được giáo viên đặt ra. Qua việc trả lời hệ thống câu hỏi dẫn dắt của giáo viên, học sinh thể hiện được suy nghĩ, ý tưởng của mình, từ đó khám phá và lĩnh hội được đối tượng học tập. Đây là phương pháp dạy học mà giáo viên không trực tiếp đưa ra những kiến thức hoàn chỉnh mà hướng dẫn học sinh tư duy từng bước để các em tự tìm ra kiến thức mới phải học. Căn cứ vào tính chất hoạt động nhận thức của học sinh, người ta phân biệt các loại: vấn đáp tái hiện, vấn đáp giải thích minh họa và vấn đáp gợi mở, tìm tòi.

    Hệ thống câu hỏi được sắp đặt hợp lý nhằm phát hiện, đặt ra và giải quyết một số vấn đề xác định, buộc học sinh phải liên tục cố gắng, tìm tòi lời giải đáp. Trật tự logic của các câu hỏi kích thích sự tìm tòi, sự ham muốn hiểu biết. Giáo viên đóng vai trò người tổ chức sự tìm tòi còn học sinh thì tự lực phát hiện kiến thức mới, vì vậy kết thúc cuộc đàm thoại, học sinh có được niềm vui của sự khám phá. Cuối giai đoạn đàm thoại, giáo viên khéo léo vận dụng các ý kiến của học sinh để kết luận vấn đề đặt ra, có bổ sung, chỉnh lí khi cần thiết.

2.2 .Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm

Nắm bắt ý nghĩa và tầm quan trọng của câu hỏi và câu hỏi gợi mở trong dạy học, mẫu Kế hoạch giảng bài (Giáo án) đồng nghiệp trong trường, đã thể hiện sự quan tâm đặc biệt đến hệ thống các câu hỏi mà giáo viên phải chuẩn bị. Đồng hành cùng các giáo án đó luôn có những giáo viên tâm huyết, coi các câu hỏi hiệu quả cao là linh hồn của tiết học; chịu khó đọc, suy nghĩ, chịu khó ghi chép để có thể tạo ra những câu hỏi hay, những câu hỏi thú vị, những câu hỏi làm các trụ cột chắc chắn cho bài dạy. Tuy nhiên vẫn đang còn có những giáo viên lúng túng trong việc xây dựng hệ thống câu hỏi cho bài dạy của mình. Hơn nữa đây là thời gian mà toàn nghành Giáo dục Việt Nam đang tích cực thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục mà dạy học theo chủ đề là một biểu hiện cụ thể. Vẫn còn rất nhiều những trăn trở, suy nghĩ, tìm tòi, mày mò của giáo viên khi dạy học chủ đề kể cả việc xây dựng chủ đề dạy học, biên soạn câu hỏi – bài tập, thiết kế tiến trình dạy học, tổ chức dạy học và dự giờ, phân tích, rút kinh nghiệm bài học. Tuy nhiên bất kì một giáo viên nào khi đứng lớp dạy học nói chung, dạy học chủ đề nói riêng đều công nhận một điều câu hỏi có tính chất quyết định đến thành công của bài dạy. Biên soạn câu hỏi và sử dụng câu hỏi là khâu quan trọng, then chốt để người giáo viên tổ chức hoạt động cho học sinh và là cơ sở để đánh giá năng lực của c