SKKN Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”

PHẦN I. MỞ ĐẦU 

1. Lí do chọn đề tài 

Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ giáo dục và đào tạo đã định hướng cụ thể quá trình dạy học để phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất cho học sinh. Cùng với các môn học và hoạt động giáo dục khác, môn Sinh học phải định hướng hình thành và phát triển cho học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung. Bên cạnh đó, còn phải hình thành và phát triển cho học sinh năng lực sinh học như năng lực nhận thức sinh học, năng lực tìm hiểu thế giới sống, năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. 

Năng lực tìm hiểu thế giới sống là thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. Phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống là từng bước hình thành và rèn luyện cho học sinh các thành phần năng lực bao gồm: Đề xuất vấn đề liên quan đến thế giới sống; đưa ra phán đoán và xây dựng giả thuyết; lập kế hoạch thực hiện; thực hiện kế hoạch; viết, trình bày báo cáo và thảo luận. Hình thành và phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh có ý nghĩa đặc biệt, bởi điều này giúp các em hiểu biết và thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. Qua đó, phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; tạo sự hứng thú, yêu thích nghiên cứu khoa học và đồng thời hình thành ở các em những phẩm chất cao đẹp như tình yêu thiên nhiên, có ý thức, trách nhiệm bảo vệ, giữ gìn môi trường sống, tự hào về thiên nhiên của quê hương, đất nước. 

Hiện nay, ở các trường THPT đã có nhiều đổi mới trong dạy học, nhiều giáo viên đã tích cực vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; đáp ứng yêu cầu đổi mới của chương trình giáo dục phổ thông 2018. Tuy nhiên, nhiều hoạt động, nhiều bài học, chủ đề giáo viên vẫn còn lúng túng, khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động học tập, vẫn còn chú trọng đến truyền thụ kiến thức, giáo viên vẫn là trung tâm của hoạt động học, chưa quan tâm nhiều đến việc hình thành và phát triển các năng lực cho học sinh. 

Trong quá trình dạy học định hướng hình thành và phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh cần sử dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực, nhằm kích thích tính chủ động, sáng tạo, khả năng tư duy, lập luận và giải quyết vấn đề. Để có thể kích thích ở mức cao nhất sự tham gia tích cực của học sinh, cần đưa người học vào những tình huống chứa đựng mâu thuẫn nhằm kích thích sự tò mò, nhu cầu khám phá để tìm hiểu, biết biến ý đồ của giáo viên thành nhiệm vụ học tập. Từ đó, từng bước giúp các em làm quen với công việc của các nhà khoa học, biết cách quan sát, tìm tòi, khám phá, nghiên cứu các sự vật, hiện tượng của thế giới sống và thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. 

  Chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” nghiên cứu về các quá trình sinh lí ở cơ thể thực vật và động vật. Đây là mảng kiến thức rất gần gũi với cuộc sống hằng ngày, điều đó kích thích sự tò mò khám phá và nảy sinh các mâu thuẫn có vấn đề khi các em quan sát, tìm hiểu. Vì vậy, góp phần quan trọng tổ chức thành công các hoạt động học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong quá trình dạy học. 

  Căn cứ vào yêu cầu cần đạt môn Sinh học lớp 11 của chương trình giáo dục phổ thông 2018 và chương trình môn Sinh học hiện hành. Chúng tôi nhận thấy chương trình mới có nhiều nội dung được kế thừa của chương trình hiện hành; vì vậy đã lựa chọn các nội dung phù hợp, tương ứng ở chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng để tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh nhằm từng bước đổi mới dạy học với các phương pháp, kĩ thuật tích cực để chuẩn bị tâm thế sẵn sàng cho tổ chức các hoạt động dạy học môn Sinh học lớp 11 SGK mới của chương trình giáo dục phổ thông mới 2018 trong năm học 2023 – 2024 sắp tới. 

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn và thực hiện đề tài: 

“Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

• Mục đích nghiên cứu 

Nghiên cứu thiết kế và sử dụng bài tập tình huống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học ở trường trung học phổ thông. 

• Đối tượng và khách thể nghiên cứu 

• Đối tượng nghiên cứu 

Quy trình thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

• Khách thể nghiên cứu 

Quá trình dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

• Nhiệm vụ nghiên cứu 

• Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 
• Phân tích cấu trúc, nội dung chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”, lựa chọn các nội dung phù hợp để tổ chức dạy học sử dụng bài tập tình huống nhằm phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 
• Thiết kế hệ thống bài tập tình huống nhằm phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 
• Xây dựng quy trình sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh và vận dụng quy trình vào dạy học chương “Chuyển hoá 

vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

• Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh ở trường THPT. 
• Thực nghiệm sư phạm nhằm khảo sát, đánh giá hiệu quả việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 

• Phạm vi và giới hạn nghiên cứu 

Đề tài nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

Đề tài giới hạn thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT ở tỉnh Nghệ An. 

• Phương pháp nghiên cứu 

6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết 

• Nghiên cứu chiến lược, chủ trương, đường lối, Nghị quyết của Đảng và Nhà nước về đổi mới giáo dục. Nghiên cứu chương trình giáo dục phổ thông tổng thể và chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học. 
• Nghiên cứu các tài liệu, các công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học định hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh; sử dụng bài tập tình huống trong dạy học. Nghiên cứu các nội dung trong tạp chí, chuyên đề dạy học, module tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học, các chuyên đề, website liên quan đến đề tài.  
• Nghiên cứu cấu trúc, nội dung và yêu cầu cần đạt chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 

6.2. Phương pháp điều tra cơ bản 

Chúng tôi thiết kế phiếu điều tra, khảo sát và tổ chức thăm dò ý kiến HS và GV tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Nghệ An để làm cơ sở thực tiễn cho đề tài: Điều tra mong muốn của HS về phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống; điều tra mức độ sử dụng các phương pháp dạy học tích cực của GV; mức độ sử dụng các biện pháp dạy học, điều tra thực trạng việc sử dụng bài tập tình huống, tính khả thi của phương pháp dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh khi dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11“; tính cấp thiết của việc phát triển NL THTGS cho HS thông qua trao đổi, phỏng vấn, phiếu thăm dò. 

6.3. Phương pháp tham vấn chuyên gia 

Trao đổi, xin ý kiến đóng góp của các chuyên gia, giáo viên có nhiều kinh nghiệm về thiết kế và sử dụng bài tập tình huống trong dạy học nhằm định hướng và hoàn thiện đề tài. 

6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm 

Sau khi hoàn thiện thiết kế bài tập tình huống, xây dựng quy trình tổ chức dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh, chúng tôi tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài. Thảo luận với giáo viên bộ môn để thống nhất nội dung và phương pháp giảng dạy trong quá trình thực nghiệm. 

6.5. Phương pháp thống kê toán học 

Thống kê, mô tả, phân tích các kết quả khảo sát và thực nghiệm sư phạm thu được bằng các tham số thống kê toán học đặc trưng. 

7. Đóng góp mới của đề tài 

• Làm sáng tỏ được cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn về bài tập tình huống và việc vận dụng bài tập tình huống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 
• Hệ thống bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 
• Xây dựng được quy trình và vận dụng quy trình sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 
• Xây dựng được bộ tiêu chí đánh giá năng lực tìm hiểu thế giới sống trong dạy học môn Sinh học.