SKKN Tổ chức dạy học tiết “Thực hành” trong chương trình lịch sử lớp 10 nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh ở trường THPT” (Bộ sách kết nối tri thức và cuộc sống)

PHẦN I: MỞ ĐẦU 

1. Lý do chọn đề tài 

Xu thế hội nhập của đất nước hiện nay, đang đặt ra những đòi hỏi cho sự nghiệp đổi mới giáo dục nhằm đào tạo con người phát triển một cách toàn diện, không chỉ có tri thức mà còn phải có năng lực tư duy và khả năng thực hành. Đây là một yêu cầu quan trọng của việc giáo dục thế hệ trẻ.  

Thực hành nói chung và thực hành bộ môn lịch sử nói riêng là một hoạt động trí tuệ có tác dụng rèn luyện tính tích cực, chủ động sáng tạo trong suy nghĩ và hành động của học sinh nhằm đem lại kết quả tốt nhất. Tiến hành các hoạt động thực hành, các em được chủ động làm việc, quan sát, phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát hóa, xác lập các mối liên hệ lịch sử, qua đó tư duy được thường xuyên hoạt động và phát triển. Khi học sinh tự mình trực tiếp tiến hành các thao tác, hành động, được làm việc để tiếp nhận, củng cố những tri thức thì các kĩ năng, kĩ xảo của các em cũng được rèn luyện ngày càng thuần thục hơn.  

Chương trình giáo dục phổ thông môn Lịch sử (2018) đặc biệt coi trọng nội dung “Thực hành lịch sử”, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống. Chương trình coi thực hành là một nội dung quan trọng và là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển  năng lực, phẩm chất học sinh. Vì vậy, mỗi giáo viên cần phải rèn luyện cho học sinh các kĩ năng cơ bản, đặc biệt là kĩ năng thực hành, góp phần đào tạo những con người lao động mới vừa nắm vững lí thuyết vừa có khả năng vận dụng linh hoạt những điều đã học vào giải quyết các vấn đề của cuộc sống. Xuất phát từ mục đích đó, trong chương trình giáo dục phổ thông mới này, thực hành lịch sử đã được chú trọng hơn trước. Giờ đây thực hành lịch sử không chỉ được lồng ghép trong quá trình dạy học mà còn được bố trí thành những tiết học riêng biệt góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của người học. 

Tuy nhiên, thực tế dạy học lịch sử ở trường phổ thông trước đây, nhận thức và thực tiễn việc rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS bên cạnh mặt tích cực vẫn còn tồn tại một số những quan niệm chưa đúng. Nhiều GV vẫn cho rằng học lịch sử chỉ là ghi nhớ sự kiện, vì thế học lịch sử không cần có thực hành. Hoặc, nhiều GV chưa nhận thức đúng vai trò, vị trí của các hoạt động thực hành trong môn lịch sử, chỉ chú trọng truyền thụ kiến thức phổ thông mà quên đi hoặc xem nhẹ các bài tập thực hành. Điều đó đã ảnh hưởng không tốt, góp phần làm chất lượng dạy học bộ môn bị giảm sút. Trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, thực hành lịch sử trở thành tiết học bắt buộc, đòi hỏi giáo viên phải xây dựng và tổ chức giảng dạy tiết thực hành nghiêm túc có hiệu quả. Đây là một nội dung mới, tiết học mới nên gây không ít bỡ ngỡ cho nhiều giáo viên. Bởi vậy, vẫn còn tình trạng giáo viên đang rất lúng túng với việc xây dựng và tổ chức dạy học tiết thực hành trong chương trình lịch sử lớp 10 hiện nay. 

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Tổ chức dạy học tiết “Thực hành” trong chương trình lịch sử lớp 10 nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh ở trường THPT” (Bộ sách kết nối tri thức và cuộc sống) để nghiên cứu, với mong muốn góp phần khẳng định vị thế và khả năng của bộ môn lịch sử trong việc giáo dục, rèn luyện và phát triển toàn diện năng lực học sinh. 

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. 

• Mục đích: mong muốn đóng góp một vài kinh nghiệm của mình cùng với các đồng nghiệp, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông. 
• Nhiệm vụ nghiên cứu:          

+ Nghiên cứu lý luận về kĩ năng thực hành trong dạy học Lịch sử. 

+ Đưa ra giải pháp hiệu quả để tổ chức tiết học thực hành cho học sinh trong dạy học Lịch sử chương trình lớp 10 hiện nay 

+ Từ đó, rút ra những bài học kinh nghiệm qua việc trải nghiệm thực tế giảng dạy của bản thân nhằm nâng cao chất lượng bộ môn. 

+ Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng các giải pháp từ đó rút ra kết luận khoa học về việc tổ chức tiết học thực hành cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT  

3. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 

• Đối tượng nghiên cứu: Đề tài được thực nghiệm đối với học sinh lớp 10 ở một số trường trên địa bàn Huyện nơi chúng tôi công tác. 
• Phạm vi nghiên cứu: tổ chức giờ học thực hành cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường THPT .  

4. Điểm mới và đóng góp của đề tài. 

• Khẳng định được vai trò, ý nghĩa của việc tổ chức hoạt động thực hành lịch sử cho học sinh trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường THPT .  
• Phản ánh được thực trạng đổi mới phương pháp dạy học trong trường phổ thông 
• Đề xuất một số giải pháp để thiết kế, xây dựng và tổ chức giờ học thực hành cho học sinh trong dạy học Lịch sử hiện nay.  

PHẦN II: NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận và thực tiễn 
2. Cơ sở lý luận  

1.1 Khái niệm  

* Thực hành lịch sử Theo Từ điển tiếng Việt, thực hành là “làm để áp dụng lí thuyết vào thực tế”. Đối với môn Lịch sử – một môn khoa học nghiên cứu về “các sự kiện, hiện tượng đã diễn ra trong xã hội loài người và các quy luật phát sinh, phát triển của nó” có thể định nghĩa “thực hành lịch sử” là việc dựa trên cơ sở những kiến thức và phương pháp học tập bộ môn được lĩnh hội, HS có khả năng vận dụng chúng để giải quyết các nhiệm vụ học tập hoặc những vấn đề của thực tiễn cuộc sống đặt ra, nói cách khác là “gắn tri thức lịch sử với thực tiễn cuộc sống”.  

Quan điểm này được thể hiện rất rõ trong Chương trình GDPT môn Lịch sử năm 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo, ban hành ngày 25/12/2018. Cụ thể: 

• Quan điểm xây dựng chương trình : coi trọng nội dung thực hành lịch sử, kết nối lịch sử với thực tiễn cuộc sống. Cụ thể: 

+ Coi thực hành là một nội dung quan trọng và là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển năng lực HS; 

+ Tăng cường thời lượng thực hành; đa dạng hoá các loại hình thực hành thông qua các hình thức tổ chức giáo dục như hoạt động nhóm, cá nhân tự học; học ở trên lớp, bảo tàng, thực địa; học qua dự án, di sản;…; 

+ Bảo đảm phù hợp với thực tiễn và điều kiện kinh tế – xã hội của đất nước và của các địa phương. 

• Yêu cầu cần đạt : Về vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học: Rút ra được bài học lịch sử và vận dụng được kiến thức lịch sử để lí giải những vấn đề của thực tiễn cuộc sống; trên nền tảng đó, có khả năng tự tìm hiểu những vấn đề lịch sử, phát triển năng lực sáng tạo, có khả năng tiếp cận và xử lí thông tin từ những nguồn khác nhau, có ý thức và năng lực tự học lịch sử suốt đời. 

• Định hướng phương pháp giáo dục : Chương trình môn Lịch sử được xây dựng theo định hướng phát triển năng lực, vì vậy phương pháp dạy học chủ đạo là tích cực hoá hoạt động của người học. Phương pháp dạy học tích cực chú trọng tổ chức cho HS thực hiện các hoạt động học tập gắn với những tình huống của cuộc sống; gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn; tăng cường tự học, làm việc trong nhóm nhằm phát triển các phẩm chất chủ yếu, các năng lực chung 

(năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo) và năng lực lịch sử cho học sinh, đáp ứng mục tiêu của Chương trình GDPT. 

* Năng lực 

• Theo nghĩa hẹp: Năng lực là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó.  
• Theo nghĩa rộng: Năng lực là khả năng huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng để thực hiện thành công một loại công việc trong một bối cảnh nhất định. 

Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể “năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và ác thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí…thực hiện thành công một loạt hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể” 

Từ các định nghĩa trên, có thể hiểu năng lực luôn gắn với khả năng thực hiện, nghĩa là các cá nhân trên cơ sở những kĩ năng, kĩ xảo học được hoặc có sẵn, phải biết vận chúng một cách linh hoạt để giải quyết các vấn đề mà thực tiễn cuộc sống đặt ra. 

 * Phẩm chất:  

 Theo Từ điển tiếng Việt: 

• Theo nghĩa hẹp: Phẩm chất là cái làm nên giá trị của người hay vật.  
• Theo nghĩa rộng: Phẩm chất là những yếu tố đạo đức, hành vi ứng xử, niềm tin, tình cảm, giá trị cuộc sống;  

Như vậy, phẩm chất và năng lực là hai thành phần cơ bản trong cấu trúc nhân cách nói chung và là nền tảng tạo nên nhân cách của con người. Dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực là sự tích lũy dần các biểu hiện, yếu tố của phẩm chất và năng lực người học để chuyển hóa và góp phần hình thành, phát triển nhân cách.