SKKN Phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh THPT trong dạy học trực tuyến môn Hóa học bằng phương pháp lớp học đảo ngược

PHẦN I: PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài
Thực hiện các Nghị quyết của Đảng và Quốc hội, chương trình giáo dục phổ thông mới được xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, tạo môi trường học tập và rèn luyện giúp người học tích lũy được kiến thức phổ thông vững chắc; biết vận dụng hiệu quả kiến thức vào đời sống.
Theo đó, trong tổ chức dạy học cần hình thành và phát triển cho học sinh 10 năng lực cốt lõi, đó là: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất. Trong đó, năng lực tự chủ và tự học là một trong 3 năng lực chung cần hướng tới ở tất cả các môn học.
Với đặc thù là môn khoa học thực nghiệm, tìm hiểu các kiến thức cơ bản, từ đó vận dụng kiến thức giải quyết các vấn đề thực tiễn, môn Hóa học cần phải đẩy mạnh đổi mới phương pháp giảng dạy. Đặc biệt, trước tình hình diễn biến phức tạp của dịch bệnh COVID- 19 như hiện nay, với phương châm: “tạm dừng đến trường, không dừng việc học” thì dạy học trực tuyến là giải pháp phù hợp nhất cho tất cả các trường học. Tuy nhiên, dạy học trực tuyến đã và đang đặt ra những trăn trở và thách thức cho cả thầy và trò. Không những hạn chế về mặt không gian, thời gian, đường truyền mạng… mà còn gặp khó khăn rất lớn về sự tương tác giữa GV và HS trong một tiết học. Vì vậy phương pháp lớp học đảo ngược đóng vai trò rất quan
trọng trong việc giải quyết vấn đề đặt ra. Qua hoạt động này, năng lực tự chủ và tự học của học sinh trong dạy học trực tuyến được phát triển rõ rệt.
Hiện nay, phương pháp lớp học đảo ngược đã được một số giáo viên thực hiện trong giảng dạy song vẫn còn nhiều, giáo viên chưa tiếp cận phương pháp này, hoặc có tiếp cận song thực hiện chưa hiệu quả.
Là một giáo viên giảng dạy bộ môn hóa học tôi luôn trăn trở phải dạy và giáo dục cho học sing những cái gì, dạy như thế nào để trở thành những con người có phẩm chất tốt, biết tự chủ, năng động, sáng tạo, thích ứng với xã hội hiện nay.
Từ cơ sở lý luận và thực tiễn trên, tôi chọn đề tài: “Phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh THPT trong dạy học trực tuyến môn Hóa học bằng phương pháp lớp học đảo ngược” với mong muốn góp thêm một số ý tưởng và biện pháp mới cho dạy học trực tuyến nói riêng và dạy học cấp THPT nói chung.

2. Tính mới của đề tài
– Đề tài góp phần làm rõ thực trạng và ý nghĩa của năng lực tự chủ và tự học trong dạy học trực tuyến môn Hóa học.
– Thiết kế tổ chức hoạt động dạy học trực tuyến môn hóa học bằng phương pháp lớp học đảo ngược với các hoạt động cụ thể, sinh động nhằm phát triển năng lực tự chủ và tự học của học sinh.
– Đề xuất một số kinh nghiệm nhằm tổ chức hoạt động dạy học trực tuyến môn hóa học bằng phương pháp lớp học đảo ngược.
3. Đóng góp mới của đề tài
– Về mặt lý luận: Góp phần làm sáng tỏ cơ sở cơ sở lý luận về phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh trong dạy học trực tuyến bằng phương pháp lớp học đảo ngược.
– Về mặt thực tiễn: Cung cấp nguồn tư liệu giúp GV dễ dàng lựa chọn và áp dụng vào dạy học trực tuyến nhằm phát triển năng lực tự chủ và tự học cho học sinh. Từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học trực tuyến môn Hóa ở các trường THPT.
4. Phương pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận
– Tổng hợp thông tin lý luận từ một số văn bản của Ngành giáo dục, sách, tạp chí khoa học.
– Đọc và nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài
4.2. Phương pháp điều tra
Phương pháp quan sát sư phạm, phương pháp điều tra khảo sát, phương pháp tổng kết kinh nghiệm.
4.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Phương pháp nghiên cứu trên nhóm lớp thực nghiệm qua việc đánh giá các tiêu chí tương ứng với các mức độ đạt được và so sánh với lớp đối chứng.
4.4. Phương pháp thống kê toán học
Sử dụng toán xác suất, thống kê để xử lí số liệu và tính toán.
5. Phạm vi nghiên cứu
– Không gian: Trường THPT Hoàng Mai 2, trường THPT Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An.
– Thời gian nghiên cứu: Từ tháng12 năm 2020 đến tháng 4 năm 2022.
PHẦN II: NỘI DUNG

1. Cơ sở khoa học
1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Tự chủ và tự học
1.1.1.1. Năng lực tự chủ
– Khái niệm về tự chủ
Tự chủ là làm chủ chính bản thân mình, được hiểu một cách cụ thể thì tự nghĩa là tự bản thân mình làm việc gì đó, tự mình điều khiển hành vi, suy nghĩ của mình, đồng thời cũng chính mình sẽ tự đưa ra quan điểm trong mọi vấn đề gặp phải, nói cách khác đây chính là yếu tố tự tác động đến mọi vấn đề, còn chủ ở đây có thể hiểu nghĩa chính là chủ quyền, là sự dân chủ. Hiểu một cách đơn giản nhất thì tự chủ chính là khả năng tự bản thân mình sẽ đưa ra các quyết định sáng suốt, xuất phát từ chính bản thân mình mà không chịu sự tác động, ép buộc bởi bất cứ ai. Tự chủ được biểu thị qua hành động, qua lời nói, suy nghĩ, tâm tư hay tình cảm của chính bản thân mình trong mọi hoàn cảnh.Tự chủ thể hiện khái niệm trên phương diện của nhiều lĩnh vực khác nhau, đây là một trong những đức tính tốt cần phải rèn luyện trong quá trình hoàn thiện chính bản thân mình đối với mọi cá nhân trong xã hội hiện tại. Đức tính tốt đẹp này luôn được đề cao trong mọi giai đoạn hình thành, phát triển của xã hôi, các giá trị tốt đẹp này đã không ngừng phát triển và được phát huy ở nhiều khía cạnh khác nhau.
– Lợi ích của đức tính tự chủ
Tự chủ là đức tính cần có trong quá trình rèn luyện đức tính của con người, điều này giúp mỗi người có cái nhìn nhận đúng hơn đối với mọi vấn đề trong xã hội, việc phát huy được tinh thần tự chủ sẽ mang lại nhiều lợi ích cho chính bản thân và xã hội. Tự chủ sẽ mang đến những lợi ích như:
+ Đối với bản thân mỗi người khi có tính tự chủ, mỗi người sẽ tự hình thành ý thức tự giác cao trong mọi công việc cũng như trong quá trình học tập, tự chủ trong mọi hành động của chính bản thân mình sẽ giúp cho bản thân hiểu mình cần phải làm những gì, xác định được trong khoảng thời gian nhất định sẽ thực hiện những công việc gì. Thông qua việc đó sẽ giúp cho mỗi cá nhân có thể đánh giá được chính năng lực của bản thân mình, đồng thời giúp hoàn thiện công việc trong khoảng thời gian sớm nhất. Việc rèn luyện tính tự chủ sẽ giúp mỗi cá nhân hình thành được lối sống đúng đắn, cư xử có đạo đức, văn hóa hơn trong mọi tình huống. Tự chủ trong việc giải quyết vấn đề sẽ giúp mình thực hiện một cách độc lập, giải quyết công việc hiệu quả hơn, đồng thời sẽ được mọi người xung quanh

đánh giá về năng lực cũng như kỹ năng giao tiếp tốt hơn. Việc tự chủ sẽ khiến mỗi người cảm thấy tự tin hơn, mạnh mẽ hơn trong việc vượt qua khó khăn, cám dỗ. Ngoài ra trong quá trình tự chủ bạn sẽ tự đánh giá được năng lực của chính bản thân mình, từ đó không ngừng cố gắng để hoàn thiện bản thân, tự tin vào khả năng của chính bản thân mình. Tính tự chủ còn giúp cho mỗi cá nhân có nhiều cơ hội hơn, dám ước mơ, dám thực hiện khả năng của bản thân mình trong mọi lĩnh vực, tâm lý sẽ không chịu sự tác động của những yếu tố không tốt từ môi trường bên ngoài, đồng nghĩa với việc bản thân có lợi thế trong việc phát triển cuộc sống sau này, học tập phát triển đi lên không ngừng.
+ Lợi ích đối với gia đình, xã hội: Việc nhìn thấy con em mình rèn luyện được tính tự chủ thì phụ huynh luôn có sự tin tưởng, hài lòng. Cha mẹ vui khi con em mình tự quyết định trong mọi suy nghĩ, hành động của chính bản thân mình trước mọi vấn đề, biết phân biệt đúng sai trong mọi trường hợp. Đồng thời họ biết tự trách nhiệm đối với những hành vi do mình thực hiện, biết làm chủ trong tri thức, giúp xã hội không ngừng lớn mạnh, tiến đến hội nhập quốc tế. Người sở hữu tính tự chủ cũng chính là những con người trung thực, thẳng thắn trong mọi công việc.
– Biểu hiện của tính tự chủ
+ Tự chủ được xác định là đức tính tốt mà mỗi người cần phải phát huy và hoàn thiện nó, tự chủ trong những quyết định dù đơn giản hay phức tạp, trong mọi lĩnh vực của đời sống. Để xác định một người có tính tự chủ hay không thì ta xem xét ở những biểu hiện sau. Người có tính tự chủ thì trong mọi trường hợp, mọi vấn đề sẽ luôn có thái độ bình tĩnh, tự tin. Bởi họ sẽ tự tin vào chính khả năng, năng lực của bản thân mình, tin vào điều bản thân sẽ làm và tin vào kết quả mà hành động mình làm sẽ mang lại.
+ Một học sinh có tính tự chủ thông qua việc tự giác học tập cao, tự nắm bắt thời cơ học tập để trau dồi bản thân. Người có tính tự chủ sẽ tự biết điều chỉnh hành vi của chính mình, biết mình sai và đúng ở đâu và sẽ nhận lỗi để sửa chữa lỗi lầm. Khi mà nhận thức được sai lầm của mình thì người ta sẽ biết cách sữa chữa, tiếp thu sự đóng góp ý kiến từ người khác để làm hoàn thiện chính bản thân mình.
+ Tự đánh giá, kiểm điểm bản thân cũng chính là biểu hiện của tính tự chủ. Đánh giá được bản thân, hiểu được mình đang bị thiếu sót ở đây, cần bồi dưỡng thêm những kiến thức gì.
+ Biểu hiện tính tự chủ còn được thể hiện thông qua cách cư xử trong môi trường sống hàng ngày, thể hiện được sự khéo léo, nhẹ nhàng trong cách nói chuyện, trong việc lựa chon ngôn ngữ giao tiếp, đến biểu hiện để xử lý tình huống gặp phải một cách nhẹ nhàng nhưng đem lại hiệu quả, sự hài lòng cao.

1.1.1.2. Năng lực tự học
– Khái niệm
Năng lực tự học là khả năng xác định được nhiệm vụ học tập một cách tự giác, chủ động; tự đặt được mục tiêu học tập để đòi hỏi sự nỗ lực phấn đấu thực hiện; thực hiện các phương pháp học tập hiệu quả; điều chỉnh những sai sót, hạn chế của bản thân khi thực hiện các nhiệm vụ học tập thông qua tự đánh giá hoặc lời góp ý của giáo viên, bạn bè; chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ khi gặp khó khăn trong học tập.
Năng lực tự học là những thuộc tính tâm lí mà nhờ đó chúng ta giải quyết được các vấn đề đặt ra một cách hiệu quả nhất, nhằm biến kiến thức của nhân loại thành sở hữu của riêng mình.
– Biểu hiện của năng lực tự học

– Biểu hiện của người có năng lực tự học

Thông qua mô hình trên, ta thấy có ba yếu tố cơ bản của người tự học, đó là thái độ, tính cách và kỹ năng. Có thể nhận thấy, sự phân định đó để nhằm xác định rõ ràng những biểu hiện tư duy của bản thân và khả năng hoạt động trong thực tế chứ không đơn thuần chỉ đề cập đến khía cạnh tâm lí của người học.
1.1.2. Phương pháp lớp học đảo ngược
– Khái niệm
Lớp học đảo ngược (Flipped classroom) là một phương pháp đào tạo mới trong đó cung cấp nội dung học tập cho người học học tập trước khi vào lớp. Giáo viên sẽ ghi âm, ghi hình hoặc chuẩn bị nội dung bài giảng và đưa lên Internet. Học sinh xem, nghe bài giảng trước khi đến lớp. Có thể làm một số bài tập đơn giản ngay tại nhà. Học sinh có thể thảo luận với nhau và với giáo viên online. Thời gian ở lớp sẽ được dùng cho học sinh thảo luận, trình bày sự tìm hiểu của mình và thực hiện các nhiệm vụ phức tạp hơn. Điều này giúp học sinh học sâu hơn. Học sinh lúc này trở thành trung tâm của lớp học. Giáo viên đóng vài trò quan sát, hỗ trợ, giải đáp thắc mắc. Giáo viên cũng có thể dành thời gian để hỗ trợ nhiều hơn cho các học sinh cần hỗ trợ như học sinh yếu, học sinh giỏi,…Học sinh sẽ nhận được nhiều sự hỗ trợ của thầy cô và các bạn.

Hình 1.1. Hình ảnh so sánh lớp học truyền thống và lớp học đảo ngược
Hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của CNTT thì phương pháp lớp học đảo ngược đã và đang chứng tỏ sự phù hợp trong việc tạo ra môi trường tự học tốt, đặc biệt là giai đoạn học sinh cả nước phải nghỉ học do dịch bệnh. Đây chính là phương pháp tôi quan tâm và triển khai trong đề tài này.
– Ưu điểm của mô hình lớp học đảo ngược trong dạy học trực tuyến
+ GV đóng vai trò hướng dẫn, chỉ đạo hoạt động học tập của HS nên có nhiều thời gian để theo dõi quan sát hoạt động của HS, có điều kiện tập trung cho nhiều đối tượng HS khác nhau nhất là các đối tượng cần nhiều sự hỗ trợ hơn so với các bạn;

+ HS có trách nhiệm hơn đối với việc học của mình, chủ động, tự chủ trong học tập;
+ Tăng cường khả năng tương tác, tương tác ngang hàng giữa các HS với nhau;
+ HS có nhiều cơ hội học hỏi với bạn, với thầy cô;
+ HS tự quyết định tốc độ học phù hợp, có thể tua nhanh hoặc xem lại nhiều lần khi chưa hiểu, qua đó làm chủ việc học của mình;
+ Hỗ trợ các HS vắng mặt nhờ các bài học luôn trực tuyến và được lưu trữ lại;
+ HS tiếp thu tốt hơn có thể được chuyển tiếp đến các chương trình học cao hơn mà không ảnh hưởng gì đến các bạn còn lại;
+ Phụ huynh có nhiều cơ hội hỗ trợ cho HS chuẩn bị bài tốt hơn trong thời gian tự học ở nhà.
– Hạn chế của mô hình lớp học đảo ngược trong dạy học trực tuyến
Mặc dầu lớp học đảo ngược là giải pháp hữu hiệu trong giai đoạn dịch bệnh diễn biến phức tạp như hiện nay nhưng bên cạnh những ưu điểm trong dạy học trực tuyến mà phương pháp mang lại thì phương pháp vẫn còn tồn tại một số hạn chế như sau: