SKKN Biện pháp nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại – Hóa học 12

PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài:
Điểm mới quan trọng nhất trong chương trình giáo dục phổ thông mới môn Hoá học là đề cao tính thực tiễn, giảm sức nặng bài tập tính toán, chú trọng trang bị các khái niệm công cụ và phương pháp sử dụng công cụ, đặc biệt là giúp học sinh có kỹ năng thực hành thí nghiệm, kỹ năng vận dụng các tri thức hoá học vào việc tìm hiểu và giải quyết ở mức độ nhất định một số vấn đề của thực tiễn, đáp ứng được yêu cầu của cuộc sống.
Trong nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”. Mục đích của giáo dục ở nhà trường không chỉ đào tạo ra những con người nắm vững kiến thức khoa học, mà còn giỏi thực hành, có bàn tay khéo léo thực hiện được những điều mà bộ óc suy nghĩ, biết áp dụng những kiến thức lý thuyết vào thực tế cuộc sống.
Thực tế cho thấy, kết quả kỳ thi tốt nghiệp THPT môn Hóa học năm học 2020- 2021 ở trường THPT Quỳ Hợp 2 tăng vượt trội so với các năm trước. Cụ thể: Năm 2019- 2020 điểm trung bình chung trong kì thi tốt nghiệp THPT môn Hóa học là 5,88 xếp thứ 39 toàn tỉnh. Trong khi đó, năm học 2020- 2021 điểm trung bình chung môn Hóa học tăng lên 6,93 xếp thứ 28 toàn tỉnh, tăng 11 bậc so với năm trước. Để có được kết quả như trên, ngoài việc chú trọng hơn trong công tác rèn luyện kĩ năng giải bài tập trắc nghiệm cho học sinh, thầy giáo Phạm Văn Hùng đã phát huy hiệu quả những giờ dạy trên lớp, khai thác các thiết bị dạy học, tăng cường thực hành thí nghiệm tạo lòng say mê hứng thú học tập, ý chí vươn lên của các em từ đó bồi dưỡng năng lực tự học của học sinh.
Hiện nay, để chuẩn bị tốt cho chương trình giáo dục Phổ thông mới, dạy học phù hợp với mục tiêu của chương trình giáo dục Phổ thông 2018, việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực người học, phát huy tính cực chủ động, tự học của học sinh là một trong những vấn đề ưu tiên hàng đầu. Một nhiệm vụ cơ bản của dạy học ở nhà trường ngoài việc đảm bảo cho học sinh nắm vững được kiến thức, hiểu đúng bản chất của một vấn đề, thì cần phải bồi dưỡng cho các em năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, để từ đó có thể sáng tạo ra những tri thức mới, phương pháp mới, cách giải quyết vấn đề mới, góp phần làm giàu thêm nền kiến thức của nhân loại. Vì vậy việc dạy học nói chung và dạy học Hóa học nói riêng cần phải đổi mới mạnh mẽ về nội dung và phương pháp, nhất là đổi mới phương pháp dạy và học sao cho vai trò tự chủ của học sinh trong hoạt động xây dựng kiến thức ngày một nâng cao, để từ đó năng lực sáng tạo của họ

được bộc lộ và ngày càng phát triển. Tiến tới mục tiêu “biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo”.
Trong chương trình Hóa học 12, phần đại cương về kim loại ở chương 5 là chương đầu tiên của chương trình Hóa học vô cơ 12, đây là phần lí thuyết cơ sở rất quan trọng để nghiên cứu tìm hiểu tính chất của kim loại và ion kim loại trong dung dịch. Để học sinh nắm rõ bản chất, hiểu đúng vấn đề và tích cực chủ động hơn trong lĩnh hội kiến thức. Nhóm tác giả chúng tôi đã: khai thác tối đa các thiết bị dạy học, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, kết hợp với các phương pháp dạy học hiện đại và khéo léo lồng ghép kiến thức vào trong thực tiễn, đưa lí thuyết gắn với thực tế cuộc sống, từ đó hình thành khả năng tiếp nhận và làm chủ kiến thức của học sinh.
Tuy nhiên hình thức tổ chức dạy học mới thường gặp không ít khó khăn do vấn đề thời gian, không gian, cách thức tổ chức, khả năng hợp tác, trình độ của học sinh, điều kiện cơ sở vật chất. Đa số các giáo viên trong tổ ngại nghiên cứu và áp dụng các phương pháp dạy học mới theo hướng phát triển năng lực học sinh, hoặc chưa quan tâm và sử dụng hiệu quả, hoặc chỉ tiến hành cho các tiết thao giảng hay dự giờ rút kinh nghiệm.
Với những lí do cơ bản đó, tôi đã quyết định chọn đề tài sáng kiến: “ Biện pháp nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại – Hóa học 12. ” Với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả quá trình dạy học hóa học ở trường THPT.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu về lý luận và thực trạng ứng dụng công nghệ thông tin, khai thác các thí nghiệm, sử dụng các phương pháp dạy học hiện đại trong chương đại cương về kim loại ở trường THPT Quỳ Hợp 2, đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại để học sinh nắm rõ bản chất, hiểu đúng vấn đề và tích cực chủ động hơn trong lĩnh hội kiến thức, nhằm nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại.
3. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu
3.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận về các biện pháp nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại như: Sử dụng một số phần mềm hỗ trợ nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại, một số phương pháp và kỹ thuật dạy học hiện đại phù hợp với mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018.
3.2. Khảo sát và đánh giá thực trạng sử dụng thiết bị dạy học, ứng dụng công nghệ thông tin và áp dụng các phương pháp dạy học hiện đại trong dạy chương đại cương về kim loại ở trường THPT Quỳ Hợp 2
3.3. Thiết kế và tổ chức dạy học 4 tiết giáo án mẫu trong chương đại cương về kim loại theo phương pháp dạy học hiện đại.

4. Đối tượng nghiên cứu
– Chương đại cương kim loại hóa học lớp 12.
– Phương pháp để áp dụng kiến thức chương đại cương về kim loại
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết
Tiến hành thu thập tài liệu qua sách, báo, các văn bản liên quan đến đề tài. Trên cơ sở đó để phân tích, tổng hợp và rút ra những vấn đề cần thiết của đề

5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Sử dụng các phương pháp như: Thực nghiệm sư phạm, điều tra, khảo sát,

quan sát sản phẩm, tổng kết kinh nghiệm, trao đổi, lấy ý kiến góp ý của giáo viên, lấy ý kiến điều tra học sinh.…
6. Thời gian nghiên cứu
Từ tháng 11/2020 đến tháng 01/ 2022
7. Những đóng góp mới của đề tài
Đề tài đã nghiên cứu một số biện pháp nâng cao hiệu quả khi dạy chương đại cương về kim loại như: Khai thác một số phần mềm hỗ trợ dạy học, tìm hiểu môt số phương pháp, kỹ thuật dạy học phù hợp với nội dung của chương. Thiết kế 4 tiết giáo án mẫu trong chương đại cương về kim loại theo phương pháp dạy học hiện đại.
Những phần mềm chúng tôi khai thác cũng như những PPDH mới được lựa chọn như phương pháp dạy học theo góc, phương pháp dạy học theo trạm, phương pháp tổ chức trò chơi… rất chú trọng kỹ năng thực hành, vận dụng giải quyết các vấn đề thực tiễn, coi trọng việc tự học, tự khám phá, coi trọng hứng thú và coi trọng sự phù hợp của nhịp độ học, phong cách học ở HS.
Trong đề tài nhóm tác giả chúng tôi đã thiết kế và tổ chức liên tiếp các hoạt động dạy học theo nhiều phong cách học khác nhau. Các nhiệm vụ và hình thức học tập được thay đổi trong từng hoạt động tạo hứng thú và kích thích tính tích cực của học sinh, bồi dưỡng năng lực sáng tạo cho HS.
Đề tài cũng giúp GV nhìn nhận lại quá trình dạy học, thay vì dạy học theo phương pháp truyền thống truyền thụ kiến thức một chiều, HS học tập thụ động, mà GV cần biết lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp và biết áp dụng một cách linh hoạt, hiệu quả khi kết hợp được đa dạng các phương pháp và kỹ thuật dạy học hiện đại. Một trong những kết quả đáng ghi nhận là HS đã bắt đầu nhận thức được vai trò quan trọng của việc ứng dụng CNTT vào học tập môn Hóa học, hoàn thiện các kỹ năng cơ bản mà môn học yêu cầu. HS dần hình thành các thói quen về tinh

thần trách nhiệm và có ý thức làm việc tập thể hơn.
PHẦN 2: NỘI DUNG
1. Cơ sở lý luận
1.1. Một số khái niệm cơ bản
1.1.1. Thực hành thí nghiệm
Thí nghiệm là nền tảng của việc dạy học. Nó giúp học sinh chuyển từ tư duy cụ thể sang tư duy trừu tượng và ngược lại. Khi làm thí nghiệm học sinh sẽ làm quen với TBDH và trực tiếp nắm bắt các tính chất lý, hoá của chúng. Từ đó các em hiểu được các quá trình vật lý, hoá học, sinh học và nắm vững các khái niệm, định luật, học thuyết của chúng. Nếu không có thí nghiệm giáo viên sẽ tốn nhiều thời gian để giảng giải nhưng vẫn không rõ và hết ý vì không phải mọi thứ đều có thể diễn đạt được trọn vẹn bằng lời. Lời nói rất trừu tượng còn các thí nghiệm thì cụ thể. Học sinh tiếp thu kiến thức thiếu chính xác và vững chắc. Các em sẽ khó hiểu bài vì không có những biểu tượng rõ ràng, cụ thể về các chất, các hiện tượng lý, hóa, sinh học….. Ví dụ: Trong quá trình dạy môn hóa học, phản ứng tạo kết tủa nhôm hidroxit Al(OH)3 dạng keo, màu trắng. Nếu không có thí nghiệm thì học sinh không thể hình dung được dạng keo, màu trắng như thế nào. Học sinh sẽ chóng quên khi không hiểu bài, không có ấn tượng sâu sắc bằng các hình ảnh cụ thể.
Thí nghiệm là cầu nối giữa lý thuyết và thực tế. Nhiều thí nghiệm rất gần gũi với đời sống, với các quy trình công nghệ. Chính vì vậy thí nghiệm giúp học sinh vận dụng các điều đã học vào thực tế cuộc sống.
Thực hành, thí nghiệm là học sinh tự mình trực tiếp tiến hành quan sát, tiến hành làm thí nghiệm. Qua đó giúp học sinh rèn luyện các kỹ năng thực hành (các thao tác và cách thức tiến hành thí nghiệm), hình thành những đức tính cần thiết của người lao động mới: cẩn thận, khoa học, kỷ luật. Thực hành thí nghiệm sẽ giúp học sinh phát triển tư duy, hình thành thế giới quan duy vật biện chứng. Khi tự tay làm thí nghiệm hoặc được tận mắt nhìn thấy những hiện tượng xảy ra, học sinh sẽ tin tưởng vào kiến thức đã học và cũng thêm tin tưởng vào chính bản thân mình. Gây hứng thú học tập, yêu thích bộ môn và say mê khoa học với những bài giảng lý thuyết khô khan.
1.1.2. Ý nghĩa của công nghệ thông tin đối với môn Hoá học.
Trong chương trình giáo dục phổ thông, Hoá học là môn học thuộc nhóm môn khoa học tự nhiên ở cấp THPT, được HS lựa chọn theo định hướng nghề nghiệp, sở thích và năng lực của bản thân. Mục tiêu chung của môn Hoá học là giúp HS hình thành, phát triển ở HS năng lực hoá học, bao gồm 03 thành phần: năng lực nhận thức hoá học, năng lực tìm hiểu thế giới tự nhiên dưới góc độ hoá học và vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. Đồng thời, môn Hoá học góp phần cùng các môn học, hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ở HS các phẩm

chất chủ yếu và năng lực chung, đặc biệt là thế giới quan khoa học; hứng thú học tập, nghiên cứu; tính trung thực; thái độ tôn trọng các quy luật của thiên nhiên, ứng xử với thiên nhiên phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững; khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, điều kiện và hoàn cảnh của bản thân. Cùng với Toán học, Vật lí, Sinh học, Tin học và Công nghệ, môn Hoá học góp phần thúc đẩy giáo dục STEM .
Đặc biệt, trong chương trình môn Hoá học 2018, HS cần sử dụng công nghệ và thiết bị trong quá trình học tập để đạt được yêu cầu cần đạt khi tìm hiểu một số nội dung tương ứng. Ví dụ quan sát video thí nghiệm, mô tả hiện tượng và kết luận được về tính chất hoá học của chất.
Ngoài ra, trong nội dung chương trình môn Hoá học có chuyên đề học tập gắn liền với việc ứng dụng CNTT để tìm hiểu và giải quyết một số vấn đề trong lĩnh vực hoá học. Đó là chuyên đề “Thực hành hoá học và CNTT” ở lớp 10. Trong chuyên đề này, HS được sử dụng các công cụ, phần mềm để vẽ cấu trúc phân tử, thực hành thí nghiệm ảo và tính tham số cấu trúc và năng lượng với các yêu cầu cần đạt.
Bên cạnh đó, cần lưu ý chuẩn bị và khai thác tốt các thiết bị dạy học để hỗ trợ việc dạy học môn Hoá học được hiệu quả, đặc biệt là những học liệu số phù hợp với môn Hoá học như bảng tuần hoàn, tranh, ảnh về cấu trúc hoặc ứng dụng của các chất, mô hình phân tử, phần mềm tính toán về cấu trúc, phần mềm thí nghiệm ảo, hoặc các video về một số thí nghiệm độc hại, nguy hiểm gây nổ, thí nghiệm phức tạp,… ví dụ như các thí nghiệm với chlorine, bromine,… kim loại kiềm, kiềm thổ tương tác với nước,…
1.2. Một số Phương pháp dạy học tích cực
1.2.1. Phương pháp dạy học theo góc
Học theo góc là một phương pháp dạy học theo đó học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học nhưng cùng hướng tới chiếm lĩnh một nội dung học tập theo các phong cách học khác nhau.
Như vậy nói đến học theo góc, người giáo viên cần tạo ra môi trường học tập với cấu trúc được xác định cụ thể, có tính khuyến khích, hỗ trợ và thúc đẩy học sinh tích cực thông qua hoạt động, sự khác nhau đáng kể về nội dung và bản chất của các hoạt động nhằm mục đích để học sinh được thực hành, khám phá và trải nghiệm. Quá trình học được chia thành các khu vực/góc theo cách phân chia nhiệm vụ và tư liệu học tập.

Ví dụ: 4 góc cùng thực hiện một nội dung và mục tiêu học tập nhưng theo các phong cách học khác nhau và sử dụng các phương tiện/ đồ dùng học tập khác nhau.

Hình 1. Phương pháp dạy học theo góc
1.2.2. Phương pháp dạy học theo trạm
– Khái niệm: Dạy học theo trạm (Learning station; hay Circuit training) là một phương pháp tổ chức hoạt động học tập trong đó học sinh tự lực, chủ động thực hiện lần lượt những nhiệm vụ độc lập khác nhau tại các vị trí xác định trong hoặc ngoài không gian lớp học. HS có thể bắt đầu từ một nhiệm vụ tại một trạm bất kì.

Hình 2. Sơ đồ học tập theo trạm vòng tròn.
– Việc phân hóa trong dạy học theo trạm khá là linh hoạt, đa dạng. Có thể thực hiện phân hóa theo nội dung bằng cách xây dựng những nhiệm vụ tự chọn với mức độ khó dễ khác nhau. Cũng có thể tổ chức dạy học theo trạm với sự phân hóa về mức độ hướng dẫn cụ thể, chi tiết hay là khái quát, định hướng chung thông qua hệ thống phiếu trợ giúp.
1.3. Một số kỹ thuật dạy học tích cực
1.3.1. Kĩ thuật khăn trải bàn
Kĩ thuật khăn trải bàn là kĩ thuật tổ chức hoạt động học tập mang tính hợp tác kết hợp giữa hoạt động cá nhân và nhóm.
Sử dụng hợp lí sẽ có tác động tốt đến học sinh như nhau.
– Giúp HS học được cách tiếp cận với nhiều giải pháp và chiến lược khác

– Rèn kĩ năng suy nghĩ, quyết định và giải quyết vấn đề.
– Nâng cao mối quan hệ giữa HS – HS. Tăng cường sự hợp tác, giao tiếp,

học cách chia sẻ kinh nghiệm và tôn trọng lẫn nhau.
⁕ Cách tiến hành
– Chia HS làm các nhóm và phát cho mỗi nhóm một tờ giấy A0.
– Trên giấy A0 chia làm các phần, phần chính giữa và các phần xung quanh.
– Phần xung quanh được chia theo số thành viên của nhóm. Trong trường hợp nhóm quá đông thì có thể ghi ý kiến cá nhân vào giấy A4, sau đó đính ý kiến lên giấy A0.
– Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong khoảng vài phút, tập trung suy nghĩ trả lời câu hỏi/ nhiệm vụ theo cách hiểu của bản thân và viết vào phần giấy của mình.
– Trên cơ sở ý kiến của mỗi cá nhân, HS trong nhóm thảo luận, thống nhất và viết/ đính vào phần chính giữa của tờ giấy A0 “khăn trải bàn”.
Tóm lại, đây là một kĩ thuật dạy học đơn giản, dễ thực hiện nhưng để giờ học đạt hiệu quả cao thì đòi hỏi có sự tham gia của tất cả các thành viên trong nhóm, có sự phối hợp nhịp nhàng trong hoạt động cá nhân và hoạt động nhóm.
1.3.2. Kĩ thuật sơ đồ tư duy
Sơ đồ tư duy của Tony Buzan – chuyên gia và tác giả hàng đầu về não và phương pháp học tập, là một công cụ hỗ trợ tư duy hiện đại, một kỹ năng sử dụng bộ não rất mới mẻ. Đó là một kỹ thuật hình họa, một dạng sơ đồ, kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc tương thích với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não.
⁕ Cách thiết lập sơ đồ tư duy
– Ở vị trí trung tâm sơ đồ là một hình ảnh hay một từ khóa thể hiện một ý tưởng hay khái niệm/ chủ đề/ nội dung chính.
– Từ trung tâm sẽ được phát triển nối với các hình ảnh hay từ khóa/ tiểu chủ đề cấp 1 liên quan bằng các nhánh chính (thường tô đậm nét).
– Từ các nhánh chính tiếp tục phát triển phân nhánh đến các hình ảnh hay từ khóa/ tiểu chủ đề cấp 2 có liên quan đến nhánh chính.
– Cứ thế, sự phân nhánh cứ tiếp tục các khái niệm/ nội dung/ vấn đề liên quan luôn được nối kết với nhau. Chính sự liên kết này sẽ tạo ra một “bức tranh tổng thể” mô tả về khái niệm/ nội dung/ chủ đề trung tâm một cách đầy đủ, rõ ràng.
⁕ Khi sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học có những ưu điểm và hạn chế:

Ưu điểm:
– Dễ thực hiện, không tốn kém.
– Sử dụng được hiệu ứng cộng hưởng từ các ý tưởng của các thành viên trong nhóm.
– Huy động tối đa trí tuệ của tập thể, tạo cơ hội cho tất cả các thành viên tham gia.
Hạn chế:
– Có thể các ý kiến khi động não đi lạc đề, tản mạn, mất nhiều thời gian trong việc lựa chọn các ý kiến thích hợp.
– Có thể có một số HS “quá tích cực” nhưng số khác lại thụ động.
2. Cơ sở thực tiễn
2.1. Thực trạng về việc sử dụng các phương pháp dạy học mới và ứng dụng công nghệ thông tin ở trường THPT
Để thuận lợi cho việc nghiên cứu đề tài tôi đã tiến hành khảo sát thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học mới và ứng dụng CNTT trong dạy học môn Hoá học ở các trường THPT Quỳ Hợp 2 (7GV) và trường THPT Quế Phong (7GV) với các nội dung khảo sát như sau: