SKKN Biện pháp nâng cao hứng thú học tập môn tự nhiên và xã hội cho học sinh lớp 3 (Bộ sách chân trời sáng tạo)

1. Lý do chọn đề tài 

Bậc tiểu học được coi là nền tảng trong việc hình thành và phát triển của các em học sinh. Tại thời điểm này, các em học sinh cần được học tập và tiếp thu kiến thức một cách toàn diện nhất. Bên cạnh môn học Toán, Tiếng việt là những môn chính thì môn học Tự nhiên và Xã hội cũng là môn cực kì quan trọng xây dựng những kiến thức nền tảng thực tế góp phần bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách cho các em học sinh. Môn học này đã được đưa vào giảng dạy ở bậc tiểu học từ năm 1995 – 1996 và được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển các môn học trước nó như “Khoa học thường thức”, “Tìm hiểu khoa học”, “Tìm hiểu tự nhiên và xã hội”. Tự nhiên và xã hội là môn học cung cấp cho các em học sinh những hiểu biết cơ bản ban đầu về sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và các mối quan hệ giữa người với người trong xã hội.  

Trong quá trình giảng dạy môn Tự nhiên xã hội cho các em học sinh lớp 3, bản thân tôi thấy mặc dù môn học này đem đến cho các em rất nhiều kiến thức bổ ích và gần gũi với cuộc sống nhưng chất lượng dạy và học của môn học này còn chưa cao, phương pháp truyền đạt kiến thức truyền thống còn nhiều thiếu sót cần phải đổi mới. Ở lứa tuổi tiểu học hầu hết các em học sinh thích chơi hơn là thích học nên việc truyền đạt kiến thức bằng cách đọc chép sẽ không tạo hứng thú cho các em trong quá trình học tập.

Thời điểm hiện tại tôi thấy các đồng nghiệp của mình luôn tìm tòi những sáng kiến để đổi mới phương pháp dạy và học nhưng hầu hết các thầy cô chỉ tập trung vào các môn học Toán, Văn,… mà rất ít thầy cô quan tâm đến môn học Tự nhiên và xã hội này. Cảm nhận được sự bất cập trong việc dạy và học môn Tự nhiên và xã hội bản thân tôi đã nghiên cứu “Biện pháp nâng cao hứng thú học tập môn tự nhiên và xã hội cho học sinh lớp 3” dựa theo bộ sách Chân trời sáng tạo với mong muốn cải thiện chất lượng dạy và học môn Tự nhiên và xã hội lớp 3.

2. Mục đích nghiên cứu

+ Góp phần đổi mới phương pháp dạy và học môn Tự nhiên và xã hội lớp 3

+ Tạo cho các em học sinh niềm yêu thích môn học Tự nhiên và xã hội , giúp các em tiếp thu được kiến thức một cách tự nhiên và hiệu quả nhất 

+ Cải thiện chất lượng giảng dạy đối với môn học Tự nhiên và xã hội lớp 3

3. Phạm vi nghiên cứu

Nghiên cứu các phương pháp tạo hứng thú cho các em học sinh khi học môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 dựa theo sách giáo khoa Tự nhiên và xã hội (bộ sách Chân trời sáng tạo).

4. Đối tượng nghiên cứu 

Chất lượng dạy và học môn Tự nhiên và xã hội của các em học sinh lớp 3.

B. NỘI DUNG 

1. Cơ sở lý luận

Tại hội nghị trung ương lần thứ VIII, Đảng ta đã xác định rằng : “Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Trong xu thế đổi mới của nền giáo dục nước nhà, Giáo dục Tiểu học đang tạo ra những bước chuyển dịch định hướng có giá trị. Việc đổi mới phương pháp dạy học là con đường giúp học sinh tiếp cận với tri thức mới, nhằm thay đổi cách dạy học truyền thống “thầy giảng trò nghe, thầy đọc trò chép”. Dựa trên tinh thần luôn luôn tìm tòi đổi mới các phương pháp để cải thiện chất lượng dạy và học, theo tôi nhận thấy việc học của các em học sinh phải phối kết hợp cùng với các hoạt động thiết thực gần gũi với bài học để các em được tự do sáng tạo, phát triển tư duy và tiếp thu bài giảng 1 cách hiệu quả nhất trong các môn học nói chung và với môn Tự nhiên và xã hội nói riêng. 

Môn Tự nhiên và xã hội là sự khám phá Tự nhiên – con người – xã hội trong một thể thống nhất, có mối quan hệ qua lại và tác động lẫn nhau. Các kiến thức trong chương trình môn học Tự nhiên và xã hội lớp 3 là kết quả của việc tích hợp kiến thức của nhiều ngành khoa học như: Sinh học, Vật lí, Hoá học, Dân số. Môn học này đem đến cho các em học sinh những kiến thức bổ ích về đời sống, giúp các em phát triển bản thân 1 cách toàn diện, không chỉ là việc học để đối phó với những kì thi những con số mà học môn Tự nhiên xã hội sẽ trang bị cho các em những kĩ năng áp dụng vào cuộc sống hàng ngày. Chính vì vậy có thể nói Tự nhiên và xã hội là môn học đóng vai trò cực kì quan trọng trong quá trình học tập và phát triển của các em học sinh. Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội có cấu trúc đồng tâm phát triển qua các lớp, cùng là một chủ đề dạy học nhưng ở lớp 3 kiến thức trang bị sơ giản hơn ở lớp 3. Bắt đầu bước sang lớp 3, khối lượng kiến thức nhiều hơn, phức tạp hơn đòi hỏi các em phải thực sự tập trung mới có thể lĩnh hội hết được lượng kiến thức đó. Nên việc đổi mới phương pháp giáo dục là rất cần thiết để tạo hứng thú cho các em học tập hiệu quả hơn.

Theo nghiên cứu, đối với các em học sinh tiểu học trí nhớ không chủ định đang chiếm ưu thế. Các em ghi nhớ rất kĩ những gì mà chúng thích, những điều được diễn tả cụ thể bằng hình ảnh một cách sống động. Hiểu một cách khái quát, ở tuổi của các em trí nhớ hình ảnh chiến thắng trí nhớ ngôn ngữ. Chính vì thế với các dạy truyền thống “thầy giảng trò nghe, thầy đọc trò chép” chưa thực sự phù hợp khi áp dụng với các em học sinh lớp 3. 

2. Cơ sở thực tiễn

Qua một thời gian giảng dạy tại trường và có cơ hội được dự giờ nhiều tiết dạy môn Tự nhiên và xã hội, tôi thấy hầu hết các tiết dạy chỉ có sự giảng bài, đọc bài của các thầy cô và sự ghi chép máy móc của các em học sinh. Với cách thức đó, các thầy cô đang “áp đặt” kiến thức cho các em học sinh chứ chưa thực sự truyền đạt để các em hiểu sâu nhớ lâu 1 cách tự nhiên. Với sự giảng dạy nhiệt tình nhưng lại áp dụng phương pháp chưa phù hợp khiến cho việc học trở nên khô khan và nhàm chán, tiết học đầy căng thẳng và áp lực. Có lẽ các thầy cô đã quên mất một điều rằng học sinh mới là người cần chủ động trong việc lĩnh hội kiến thức cho bản thân các em. Mặc dù môn học Tự nhiên và xã hội đào tạo kỹ năng sống cho các em học sinh nhưng trên thực tế tại trường học các thầy cô chỉ coi đó là môn học phụ nên không quá chuyên tâm chú trọng đến môn học này. Các giờ học của môn Tự nhiên và xã hội chưa có sự chuẩn bị chu đáo về công cụ giảng dạy, các hình thức tổ chức hoạt động trong giờ học còn đơn điệu, nghèo nàn. Ngay cả những nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học của các thầy cô hầu hết đều ưu tiên các môn Toán, Tiếng Việt mà ít ai quan tâm đến sự đổi mới của môn Tự nhiên và xã hội.

Đối với học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp 3 nói riêng, nhu cầu vui chơi của các em là rất lớn. Những trò chơi sôi động náo nhiệt thường sẽ thu hút các em hơn là các bài học khô khan trên lớp. Vậy nên , khi các thầy cô giảng bài theo phương pháp truyền thống sẽ không tạo cho các em sự hứng thú trong học tập, các em thường mất tập trung trong các giờ học không chú ý đến bài giảng, dẫn đến việc không hiểu cũng như không ghi nhớ được các kiến thức mà thầy cô muốn truyền đạt. Tình trạng chung trong trường chúng ta, tư duy của các em học sinh cũng xem nhẹ môn học Tự nhiên và xã hội. Mặc dù tinh thần giáo dục là giúp các em phát triển toàn hiện nhưng trên thực tế các em dành sự ưu tiên cho môn Văn, Toán còn đối với môn Tự nhiên và xã hội các em chỉ học một cách đối phó, chính vì thế những kiến thức về đời sống của các em rất hạn hẹp. 

Điển hình như khi tôi nhận giảng dạy môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 thay cho một cô giáo khác, tôi đã cho các em làm một bài kiểm tra để khảo sát chất lượng học tập của các em với môn học này và thu lại kết quả đáng buồn. 

3. Giải pháp thực hiện

Biện pháp 1: Xây dựng bài giảng sinh động, nâng cao tính trực quan để thu hút sự chú ý và tạo hứng thú học tập cho học sinh

Đồ dùng trực quan là những thiết bị dạy học dạy học sẵn có hoặc do giáo viên, học sinh tự làm, tự tìm tòi để phục vụ cho nội dung bài học.

Thiết bị dạy học là yếu tố không thể thiếu trong quá trình dạy học. Thiết bị dạy học giúp học sinh tri giác một cách trực tiếp về sự vật, từ đó các em có nhận thức sâu hơn nội dung bài học. thiết bị dạy học gồm thiết bị dạy : là những thiết bị do giáo viên sử dụng khi giảng dạy như tranh, ảnh, vật mẫu, băng hình,…Còn thiết bị học : là những thiết bị do học sinh sử dụng như phiếu học tập, tranh ảnh, vật thật mà học sinh tự chuẩn bị.

Sử dụng đồ dùng trực quan cần gắn với nội dung của sách giáo khoa, phù hợp với mục tiêu, nội dung bài học và phù hợp với hình thức, phương pháp dạy học bộ môn đó và phải đúng lúc, đúng chỗ, cần nghiên cứu sử dụng thành thạo các loại đồ dùng.

Ví dụ : khi dạy bài 17 “Thế giới động vật quanh em” (trang 72 tự nhiên và xã hội 3 sách Chân trời sáng tạo) khi dạy xong hoạt động cơ bản, tôi yêu cầu học sinh sưu tầm tranh ảnh về các con vật và sẽ mang đến lớp vào tiết học sau. Ở hoạt động thực hành học sinh sẽ lấy tranh ảnh về các con vật mà mình sưu tầm được để giới thiệu với các bạn : đó là con vật gì ? Nó sống ở đâu ?Trình bày được một số bộ phận, cơ quan của động vật.

Hình minh hoạ tranh ảnh về con vật mà học sinh sưu tầm 

Hay ở bài 15 “Lá, thân, rễ của thực vật” (trang 62 tự nhiên và xã hội 3 sách Chân trời sáng tạo) mỗi học sinh sẽ tự chuẩn bị một số cây sống trên cạn, một số cây sống dưới nước để mang đến lớp. Trong quá trình học các em sẽ được làm tìm hiểu về các bộ phận lá, thân, rễ ngay tại lớp với những cây mà các em đã tự sưu tầm. Được trực tiếp tham gia vào các hoạt động các em rất sôi nổi, hứng thú trong học tập.

Biện pháp 2: Tăng cường tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm trong giờ học để rèn luyện kỹ năng và nâng cao hứng thú của học sinh với môn học

Thảo luận nhóm là một phương pháp dạy học hiện đại, lấy người học làm trung tâm. Với phương pháp này, người học được làm việc cùng nhau theo các nhóm nhỏ và mỗi một thành viên trong nhóm đều có cơ hội tham gia vào giải quyết các nhiệm vụ học tập trong một khoảng thời gian nhất định dưới sự hướng dẫn, lãnh đạo của giáo viên.

Mục đích chính của thảo luận nhóm là thông qua công tác học tập, nhằm: Phát huy tính tích cực, chủ động, tự lực của học sinh : trong thảo luân nhóm,

học sinh phải tự giải quyết nhiệm vụ học tập, đòi hỏi sự tham gia tích cực của các thành viên; đồng thời, các thành viên cũng có trách nhiệm về kết quả làm việc của mình.

Phát triển năng lực cộng tác làm việc của học sinh: học sinh được luyện tập kỹ năng cộng tác, làm việc với tinh thần đồng đội, các thành viên có sự quan tâm và khoan dung trong cách sống, cách ứng xử…

Giúp cho học sinh có điều kiện trao đồi, rèn luyện khả năng ngôn ngữ thông qua cộng tác làm việc trong nhóm, phát triển năng lực giao tiếp, biết lắng nghe, chấp nhận và phê phán ý kiến người khác. Đồng thời, các em biết đưa ra những ý kiến và bảo vệ những ý kiến của mình.

Giúp cho học sinh có sự tự tin trong học tập, vì học sinh học tập theo hình thức hợp tác và qua giao tiếp xã hội – lớp học, cho nên các em sẽ mạnh dạn và không sợ mắc phải những sai lầm.

Hình thành phương pháp nghiên khoa học cho học sinh: thông qua thảo luận nhóm, nhất là quá trình tự lực giải quyết các vấn đề bài học, giúp các em hình thành dần phương pháp nghiên cứu khoa học, rèn luyện và phát triển năng lực khoa học trong mọi vấn đề cuộc sống.

Tăng cường tri thức, hiệu quả trong học tập: qua học nhóm, học sinh có thể nắm bài ngay trên lớp, hình thành những tri thức sáng tạo thông qua sự tự tư duy của mỗi thành viên. Áp dụng phương pháp này sẽ khích thích học sinh tìm kiếm những nguồn tri thức có liên quan đến vấn đề thảo luận. Trên cơ sở đó, các em sẽ thu lượm những kiến thức cho bản thân thông qua quá trình tìm kiếm tri thức.

* Có 6 bước tiến hành thảo luận nhóm:

Bước 1 : Lựa chọn vấn đề thảo luận.

– Đây là bước đầu tiên trong tổ chức thảo luận nhóm. Tốt nhất nên lựa chọn được vấn đề thảo luận hấp dẫn, dễ chia sẻ, dễ huy động được nhiều ý kiến khác nhau, có tính chất kích thích tính tích cực chủ động làm việc của học sinh. Lưu ý, câu hỏi thảo luận nên là câu hỏi mở, không bao giờ là một câu hỏi đóng.

Bước 2 : Chia nhóm, bố trí chỗ ngồi.

Chia nhóm ngẫu nhiên, chia theo vị trí ngồi, chia theo danh sách, chia theo đặc điểm chung, chia theo năng lực, chia theo kinh nghiệm, chia theo giới tính, chia theo cùng sở thích, chia qua tình huống, qua trò chơi…

Khi chia nhóm cần chú ý đến số lượng và trình độ, năng lực của các học sinh.

Không chia nhóm này quá đông, nhóm kia quá ít …

Mỗi nhóm cần phải có cơ cấu tổ chức chặt chẽ để phân công trách nhiệm cho từng thành viên. Ngoài các thành viên, cơ cấu của nhóm gồm 2 vị trí quan trọng nhất là nhóm trưởng và thư ký. Nếu nhóm trưởng có năng lực, nhiệt tình, có uy tín, kỹ năng điều hành nhóm, được các thành viên tin tưởng, yêu mến, chắc chắn nhóm đó sẽ hoạt động hiệu quả…

Việc bố trí chỗ ngồi cũng ảnh hưởng tới chất lượng cuộc thảo luận. Nên bố trí các thành viên trong nhóm ngồi quay mặt vào nhau, vị trí ngồi đủ gần để có thể trao đổi, chia sẻ với nhau một cách thuận lợi. Nên có khoảng cách giữa các nhóm để sự trao đổi của các nhóm không bị ảnh hưởng tới nhau.

Bước 3 : Giao nhiệm vụ và giới hạn thời gian thảo luận

Trước khi tiến hành thảo luận, Giáo viên phải giao nhiệm vụ cụ thể, rõ ràng cho từng nhóm, phải có hướng dẫn cụ thể và định hướng cách thức thảo luận và trình bày.

Thời gian thảo luận cần được giới hạn và phải tương ứng với nội dung, yêu cầu của vấn đề đặt ra. Thời gian giới hạn phải đủ để học sinh suy nghĩ, trao đổi. Nếu thời gian quá ít, thảo luận nhóm sẽ sơ sài, không đi vào cốt lõi vấn đề, có thể mang tính đối phó. Nếu thời gian quá dài sẽ tạo sự lơ đãng, phân tán và làm loãng không khí thảo luận.

Bước 4 : Giám sát hoạt động thảo luận của từng nhóm

Thời gian các nhóm thảo luận không phải là thời gian nghỉ ngơi hoặc làm việc riêng của giảng viên. Khi học sinh tiến hành thảo luận, giáo viên chuyển từ vị trí người hướng dẫn sang người giám sát.

Giám sát của giáo viên sẽ tránh được tình trạng một số học sinh mất tập trung, đứng ngoài cuộc thảo luận.

Trong quá trình thảo luận, có nhóm lúng túng không hiểu rõ yêu cầu của vấn đề cần thảo luận, dẫn đến lạc đề, có nhóm trao đổi sôi nổi nhưng tranh cãi căng thẳng và không đưa ra được quyết định cuối cùng… giáo viên cần quan tâm và kịp thời điều chỉnh.

Bước 5 : Trình bày kết quả thảo luận.

Khi kết thúc thời gian thảo luận, giáo viên cần yêu cầu các nhóm trình bày kết quả thảo luận với nhiều hình thức phong phú. Nhóm có thể tự cử đại diện hoặc giáo viên yêu cầu ngẫu nhiên bất cứ một học nào trong nhóm lên thuyết trình.

Tùy từng vấn đề, giáo viên có thể cho các nhóm tham gia phản biện, tương tác lẫn nhau. Giáo viên giữ vai trò là trọng tài làm nhiệm vụ dẫn dắt, định hướng. giáo viên cần điều khiển khéo léo, tránh sự tranh luận của học sinh dẫn đến lớp học mất trật tự.

Đặc biệt, giáo viên cần sắp xếp thời gian để tất cả các nhóm được trình bày kết quả thảo luận một cách công bằng