SKKN Biện pháp phát huy năng lực tự học của học sinh trong môn KHTN 7 – Chân trời sáng tạo

Phần I: LỜI NÓI ĐẦU

    1. Lí do chọn đề tài

1. Lí luận

Trong tình hình xã hội hiện nay, với sự bùng nổ của thông tin, khoa học phát triển như vũ bão đã tác động mạnh mẽ và làm thay đổi lớn lao đến các lĩnh vực của đời sống xã hội. Trước yêu cầu đổi mới của thời đại, đòi hỏi phải đổi mới mục tiêu, phương pháp dạy học để giải quyết vấn đề cấp bách đặt ra. Việc cải tiến và đổi mới phương pháp dạy học luôn luôn được Đảng và nhà nước ta quan tâm.

Thực hiện chủ trương đổi mới của Đảng, ngành Giáo dục và Đào tạo nước ta đang tiến hành cuộc cách mạng cải cách giáo dục trên cả ba mặt: mục tiêu, nội dung và phương pháp. Mục tiêu của giáo dục đã thay đổi phù hợp với yêu cầu của thời đại. Nội dung và chương trình trong SGK cũng đã và đang tiếp tục được thay đổi. Trước đây Luật Giáo dục coi SGK là pháp lệnh, điều đó đã buộc giáo viên không phát huy được tính tích cực, tự lực của học sinh. Hiện nay SGK, SGV … là phương tiện dạy học, giáo viên có thể thay đổi thông tin một cách hợp lí, kết hợp với phương pháp dạy học để phát huy, năng lực tư duy sáng tạo, tích cực của học sinh, làm cho học sinh làm việc nhiều hơn, suy nghĩ tập trung hơn. Đồng thời phải tác động đến tâm tư, tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh.

Như vậy đổi mới phương pháp dạy học không chỉ đơn thuần là dạy những vấn đề gì mà còn phải dạy như thế nào. Phải dạy cho học sinh phương pháp tự học, phát huy cao độ năng lực tự học của học sinh đáp ứng được mục tiêu giáo dục đề ra.

Vì vậy đổi mới phương pháp dạy học theo hướng đề cao vai trò chủ thể hoạt động của học sinh trong học tập là một vấn đề cấp thiết và hoàn toàn phù hợp với xu thế phát triển của thời đại. 

Để hình thành kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát huy năng lực tự học tích cực của học sinh có nhiều phương pháp dạy học khác nhau và có nhiều biện pháp thực hiện. Một trong những biện pháp có hiệu quả là giáo viên xây dựng hệ thống câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh. Khi soạn giáo án việc xây dựng câu hỏi được giáo viên thường xuyên tiến hành và tiến hành ở hầu hết các chương, bài với nhiều môn học khác nhau. Mang lại kết quả cao trong việc thực hiện mục tiêu của mỗi phần, mỗi bài, mỗi chương…Việc xây dựng câu hỏi trong mỗi nội dung là công cụ đắc lực, là phương tiện sư phạm hữu hiệu thúc đẩy hoạt động nhận thức của học sinh, xây dựng câu hỏi tốt, tạo điều kiện tốt để bài dạy thành công. Việc thường xuyên xây dựng và sử dụng câu hỏi sẽ đưa học sinh vào những tình huống có vấn đề cần giải quyết, mà muốn giải quyết được những vấn đề đó học sinh phải tích cực vận động linh hoạt, sáng tạo những kiến thức đã có để trả lời.

Vì vậy tăng cường xây dựng bài giảng theo hướng giúp học sinh tự học là việc làm cần thiết và cấp bách đối với mỗi giáo viên hiện nay. 

Nội dung chương trình KHTN trung học cơ sở nói chung. Đặc biệt là các bài trong chương trình KHTN 7 được trình bày theo cách tạo thuận lợi cho việc đổi mới phương pháp dạy học tăng cường hoạt động tích cực của học sinh, cấu trúc bài rất chặt chẽ vừa đảm bảo tính hệ thống, vừa mang tính kế thừa, phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh. 

Với hệ thống kiến thức có mối liên hệ chặt chẽ như vậy giáo viên có thể xây dựng được hệ thống câu hỏi một cách phù hợp, đa dạng đồng thời đưa ra những phương pháp dạy học phù hợp với trình độ nhận thức của nhiều đối tượng học sinh. 

Vì vậy để phát huy năng lực tự học của học sinh thì việc áp dụng các kĩ thuật và phương pháp phù hợp sẽ có tiềm năng lớn, có tính khả thi cao. 

1. Thực tiễn.

Từ thực tiễn giảng dạy kết hợp với dự giờ của đồng nghiệp tôi nhận thấy hiện nay giáo viên đã và đang đổi mới phương pháp dạy học; hình thức dạy học để chuẩn bị và làm tiền đề thay sách vào năm …………thể hiện ở cả khâu soạn bài và lên lớp. Tuy vậy muốn đổi mới phương pháp thì cần có những biện pháp cụ thể thì giáo viên còn lúng túng đặc biệt là biện pháp xây dựng câu hỏi, giáo viên thường sử dụng những câu hỏi có sẵn, nhiều khi chưa sát với đối tượng học sinh, không kích thích phát huy được năng lực tư duy sáng tạo của học sinh, chưa định hướng vào giải quyết các vấn đề hay, khó mới làm cho học sinh thụ động trong việc lĩnh hội kiến thức. 

Từ thực tế đó với mong muốn nhỏ bé và việc tìm tòi các biện pháp thích hợp nhằm phát huy tính tích cực, năng lực tự lực, sáng tạo của học sinh là lí do tôi chọn đề tài “Biện pháp phát huy năng lực tự học của học sinh trong môn KHTN 7” theo bộ sách Chân trời sáng tạo          

2. Mục đích đề tài 

Mục đích nghiên của đề tài là tìm ra những kĩ thuật và phương pháp dạy học giúp học sinh có thể nâng cao khả năng tự học của học sinh  trong dạy học sinh                     học cụ thể là trong KHTN 7. Đồng thời định hình những phương pháp dạy học đạt được mục tiêu giảng dạy trong những năm tiếp theo.

   3. Lịch sử đề tài

Việc đi tìm một phương pháp hoàn hảo để phát huy năng lực tự học; tính tích cực hoạt động của học sinh là vấn đề không chỉ có giáo viên đưa ra, mà ngay cả các nhà nghiên cứu giáo dục, các nhà sư phạm đã từng nghiên cứu và xuất bản thành sách như kĩ thuật đặt câu hỏi, phương pháp dạy học …, nhưng chỉ nói chung chung chưa đi vào từng môn cụ thể. 

Trong quá trình công tác giảng dạy ở trường phổ thông, đồng thời học tập kinh nghiệm từ những giáo viên giảng dạy cùng chuyên môn. Qua nghiên cứu các tài liệu:

– Cơ sở lí luận của các phương pháp dạy học tích cực.

– Cơ sở về tâm lí, sinh lí học của đối tượng học sinh lớp THCS 

Từ đó làm cơ sở để thiết kế bài giảng theo hướng  phát huy tính tích cực tự lực  của học sinh.

Đề đài này đã được công nhận ở năm trước nay tôi bổ sung thêm một số kĩ thuật và phương pháp mới đồng thời lược bỏ một số kĩ thuật chưa đạt hiệu quả cao nhằm phù hợp với trình độ học sinh và tình hình mới hiện nay. 

   4. Phạm vi đề tài 

   Trong năm học …………và  …………tôi tiếp tục được giảng dạy khối 7. Đây là điều kiện hết sức thuận lợi cho tôi tiếp tục được thực hiện và nghiên cứu tiếp đề tài này.

– Đề tài nghiên cứu các vấn đề có liên quan đến vấn đề xây dựng kĩ thuật và phương pháp dạy học nhằm nâng cao năng lực tự học của học sinh..  

– Sử dụng phiếu để điều tra gián tiếp hoặc trực tiếp từ học sinh; trao đổi với giáo viên về việc xây dựng các kĩ thuật và phương pháp theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh. 

Đề tài này có thể áp dụng giảng dạy đối với môn khoa học tự nhiên cụ thể trong giới hạn để tài này tôi chỉ nghiên cứu trên học sinh lớp 7 môn KHTN. 

Phần II: NỘI DUNG VÀ GIẢI PHÁP

I. Thực trạng

1. Cơ sở Lí luận 

Với nhu cầu xã hội hóa giáo dục hiện nay đòi hỏi trong dạy học phải đổi mới để tạo ra những con người  có nhận thức sâu sắc, biết chủ động sáng tạo  thích nghi với hoàn cảnh sống thay đổi .

Để đáp ứng nhu cầu đó, ngành Giáo dục đang từng bước đổi mới để đào tạo ra những con người phù hợp với tình hình mới hiện nay. Trước mắt là làm thay đổi nhận thức của giáo viên, học sinh và cả phụ huynh học sinh. Sau đó là thay sách  và cải cách toàn diện vào năm …………

2. Cơ sở thực tiễn

– Qua các lớp tập huấn của ngành, qua thực tiễn dạy học và dự giờ các đồng nghiệp tôi nhận thấy rằng:

• Nhận thức của học sinh còn nhiều hạn chế, ý thức tự học tự rèn rất ít; Điều kiện học tập tại nhà còn nhiều thiếu thốn; hoàn cảnh gia đình đa số đều trong tình trạng li hôn, nghèo, cha mẹ làm ăn xa, sống với ông bà…..Các em chưa xác định được tầm quan trọng của việc học nên không ham học, không có người nhắc nhở giáo dục.
• Trong giảng dạy giáo viên còn lúng túng bởi vì: Ngành giáo dục đã thấy và đưa ra mục tiêu cần đổi mới cách đánh giá tiết dạy; Thay đổi cách dạy để làm thay đổi nhận thức của học sinh nhưng dạy như thế nào, phương pháp ra sao giáo viên phải tự tìm tòi, nghiên cứu. Vì vậy trong tiết dạy giáo viên còn lúng túng về phương pháp và kĩ thuật giảng dạy. Chính vì vậy dẫn tới một bộ phận không nhỏ học sinh ỷ lại, trông chờ vào kết quả làm việc của những học sinh khác (có lớp chỉ cần 7,8 bạn học giỏi là những người khác cũng được hưởng lợi theo). Khoảng cách giỏi và yếu kém ngày càng xa; Bạn học giỏi rất giỏi, bạn học yếu kém thì ngày càng yếu hơn vì không theo kịp dẫn tới chán nản và học càng kém hơn.Trong khi đó thời gian có hạn không cho phép chờ đợi các em . 

3. Bảng số liệu

4. Nguyên nhân của thực trạng trên

Do rất nhiều nguyên nhân khác nhau: Ngành giáo dục đang trong giai đoạn chuẩn bị đổi mới toàn diện về phương pháp, nhận thức về giáo dục nhưng còn trên nền tảng sách giáo khoa cũ. Giáo viên còn lúng túng, chưa nắm rõ được phương pháp dạy và học cụ thể như thế nào? Chưa có một lối đi rõ ràng cho đổi mới phương pháp dạy học trong giai đoạn hiện nay. Học sinh còn bỡ ngỡ trước những thay đổi về cách dạy, cách học. 

II. Nội dung cần giải quyết

Khi dạy học kĩ thuật và phương pháp dạy học được xây dựng và thiết kế  phải dựa trên nhu cầu hứng thú, thói quen năng lực tự học của học sinh ở các trình độ khác nhau, nhằm giúp cho học sinh lĩnh hội được kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, thái độ, giá trị cần thiết; phát huy được năng lực đầy đủ của các em. Vai trò của giáo viên là người hướng dẫn, định hướng và cố vấn cho các em trong học tập. 

Chỉ có sự phối hợp hữu cơ và sự liên hệ qua lại chặt chẽ giữa những tác động bên ngoài của giáo viên biểu hiện qua các kỹ thuật và phương pháp dạy học với sự căn thẳng trí tuệ “bên trong” của các em mới tạo được cơ sở của sự học tập có hiệu quả. Tính tích cực tự lực của các em càng cao thì sự cân bằng sinh hóa cơ sở tư duy càng phong phú và những kiến thức lĩnh hội càng sâu sắc đầy đủ, vững chắc hơn.

Để nâng cao khả năng tự học của học sinh và đạt được mục tiêu trên thì chúng ta cần giải quyết những vấn đề sau:

– Nắm được kỹ thuật đặt câu hỏi theo mức độ nhận thức

– Nắm được kỹ thuật ứng xử khi đặt câu hỏi

– Nắm được kỹ thuật phối hợp thảo luận nhóm- kĩ thuật mảnh ghép

– Nắm được kỹ thuật phối hợp thảo luận nhóm- kĩ thuật khăn trải bàn.

– Linh hoạt, sáng tạo trong vận dụng các kĩ thuật dạy học đảm bảo sự tương  tác giữa người dạy và người học; giữa người học và người học.

III. Giải pháp thực hiện

1. Giải pháp 1: Kĩ thuật đặt câu hỏi theo cấp độ nhận thức.

     1.1.Khái niệm

         Là những câu hỏi theo những cấp độ nhận thức khác nhau.      

    1.2.Áp dụng

         Cho câu hỏi đóng và câu hỏi mở.    

    1.3.Tác dụng

         Giúp học sinh động não, suy nghĩ, qua đó nâng cao nhận thức và phát triển tư duy.

      1.4. Kỹ thuật đặt câu hỏi

      a. Câu hỏi “Biết”

1. Mục tiêu: Câu hỏi biết nhằm kiểm tra trí nhớ của học sinh về các dữ kiện, số liệu, tên người hoặc địa phương, các định nghĩa, định luật, quy tắc, khái niệm…
2. Tác dụng đối với học sinh: Giúp học sinh tái hiện lại  những gì đã biết, đã trải qua.
3. Cách tiến hành: Giáo viên có thể sử dụng các từ, cụm từ sau đây: Cái gì…? ở đâu…? Thế nào…?

Ví dụ: Khi dạy bài 34 “Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật” (trang 155 KHTN 7 sách Chân trời sáng tạo) giáo viên đặt câu hỏi “vòng đời của ếch như thế nào?”

       b. Câu hỏi “Hiểu”

1. Mục tiêu: Nhằm kiểm tra học sinh cách liên hệ kết nối các dữ kiện, số liệu, các đặc điểm.. khi tiếp nhận thông tin.
2. Tác dụng đối với học sinh:

      – Học sinh có thể nêu ra các yếu tố cơ bản trong bài học.

      – Biết cách so sánh các yếu tố, các sự kiện…

1. Cách tiến hành: Khi hình thành các câu hỏi giáo viên có thể sử dụng các cụm từ sau: Hãy so sánh…; Hãy liên hệ…, vì sao …? Giải thích…?…

   Ví dụ: Khi dạy bài 33 “Tập tính ở động vật” (trang 150 KHTN 7 sách Chân trời sáng tạo) Hãy so sánh để tìm ra điểm giống và khác nhau giữa tập tính của các loài động vật trong chăn nuôi?

     c. Câu hỏi “Vận dụng”

1. Mục tiêu: Nhằm kiểm tra khả năng áp dụng những thông tin đã thu được vào tình huống mới.
2. Tác dụng: đối với học sinh.

– Học sinh hiểu được các nội dung về kiến thức, khái niệm, định luật.

– Biết cách lựa chọn nhiều phương pháp để giải quyết vấn đề trong cuộc sống.

1. Cách tiến hành: