SKKN Dạy học văn học dân gian thông qua hoạt động trải nghiệm

1. PHẦN MỞ ĐẦU 
2. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 
3. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực, khơi gợi sự hứng thú, phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của người học là một trong những nội dung quan trọng góp phần cải cách căn bản, toàn diện nền giáo dục nước ta theo định hướng của Nghị quyết số 29 – NQ/TW ngày 4/11/2013: 

“Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”; “… giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; yêu gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào; sống tốt và làm việc có hiệu quả”. Theo định hướng này, dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông đã từng bước đổi mới về mục tiêu dạy học cũng như phương pháp dạy học. Dự thảo Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn mới (2018) xác định mục tiêu chung của môn học Ngữ văn là: “Góp phần giúp học sinh phát triển các năng lực chung như năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đặc biệt, chương trình môn Ngữ văn giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học thông qua hệ thống kiến thức phổ thông cơ bản về văn học, tiếng Việt và các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe”. Nhằm thực hiện tốt mục tiêu trên, việc đổi mới PPDH trong dạy học Ngữ văn trở thành một yêu cầu vừa hiển nhiên vừa bức thiết đối với các cấp quản lý và đặc biệt là giáo viên tham gia giảng dạy. 

Trong thực tế dạy học Ngữ văn tại trường THPT, các cấp quản lí cũng như giáo viên trực tiếp giảng dạy đã nỗ lực đổi mới PPDH nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học. Song, khi áp dụng vì điều kiện khách quan lẫn chủ quan mà nhiều PPDH tích cực chưa được áp dụng hoặc áp dụng nhưng hiệu quả chưa cao. Điều đó dẫn đến rất nhiều giáo viên còn lúng túng trong việc lựa chọn và sử dụng PPDH nhằm gây hứng thú cho học sinh và góp phần tích cực hóa các hoạt động học tập của HS, do đó chưa tạo được sự hứng thú, niềm đam mê học tập ở học sinh. Một thực trạng nữa là học sinh phổ thông hiện nay còn xem nhẹ môn Văn, không thích học Văn khá phổ biến. Điều này đòi hỏi người GV cần phải nỗ lực tìm tòi, đổi mới PPDH khơi gợi sự hứng thú, niềm đam mê học Văn ở học sinh. 

Phương pháp dạy học thông qua trải nghiệm là phương pháp khuyến khích người học tự mình khám phá, thử nghiệm trực tiếp với kiến thức thông qua thực hành, thực nghiệm và sau đó người học phân tích, suy ngẫm về sự trải nghiệm và kết quả của sự trải nghiệm đó. Dạy học trải nghiệm đã được chứng minh là giúp cho con người phát triển toàn diện: phát triển kỹ năng quan sát, kỹ năng nhận thức và tư duy, kỹ năng ứng xử, kỹ năng cảm nhận, biểu đạt tình cảm (Toddthe Fitch and Janet Watson 2014). Dạy học thông qua trải nghiệm cũng được đánh giá là giúp phát triển các năng lực cần thiết của thế kỉ 21: Tư duy phản biện – Giao tiếp – Hợp tác – Sáng tạo.  

Là một trong những PPDH được các nước phát triển áp dụng thành công trong nhiều thập kỉ vừa qua đã cho thấy tác dụng của phương pháp này trong giáo dục: phương pháp khiến người học tổng hợp các giác quan nên có thể tăng khả năng lưu giữ những điều đã được học lâu hơn. Việc áp dụng cách thức dạy và học đa dạng nên có thể tối đa hóa khả năng sáng tạo, tính năng động và thích ứng của học sinh. Người học được trải qua quá trình khám phá kiến thức và tìm giải pháp, từ đó giúp phát triển năng lực cá nhân và tăng cường sự tự tin. Khi học sinh được chủ động tham gia tích cực vào quá trình học, các em sẽ hứng thú và chú ý hơn, đồng thời học sinh có thể học các kỹ năng sống và tăng cường khả năng ứng dụng các kỹ năng đó vào thực tế. Nhờ vậy, việc học trở nên thú vị hơn với người học và việc dạy trở nên thú vị hơn với người dạy. Như vậy, với những tác dụng nêu trên, việc áp dụng phương pháp dạy học thông qua trải nghiệm là một trong những phương pháp góp phần đào tạo con người toàn diện phù hợp với mục tiêu giáo dục mới và đáp ứng được đòi hỏi mới của xã hội, giúp HS dễ dàng hòa nhập với cuộc sống và hội nhập quốc tế. 

Nhận thấy được tầm quan trọng và vai trò của giáo dục trải nghiệm, Bộ giáo dục và đào tạo đã có kế hoạch tích hợp hoạt động trải nghiệm vào trong chương trình chính thống (Chương trình giáo dục phổ thông mới 2018). Một số trường học và giáo viên cũng đã áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm trong trường học, môn học và được học sinh hào hứng đón nhận. Tuy nhiên, phương pháp tổ chức còn mang tính hình thức, rời rạc, thiếu tính liên tục và hệ thống hoặc chủ yếu tập trung vào lĩnh vực khoa học tự nhiên chứ chưa áp dụng cho các môn học khoa học xã hội hoặc môn Ngữ văn. 

Sau khi tìm hiểu về dạy học trải nghiệm và quy trình vận dụng dạy học trải nghiệm, tôi nhận thấy có thể vận dụng phương pháp dạy học này vào thực tiễn môn Ngữ văn ở trường THPT nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong học tập; gây được hứng thú, niềm say mê học tập cho HS. Tạo không khí học tập sôi nổi, nhẹ nhàng, giúp học sinh có nhiều cơ hội học tập còn giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn HS thực hiện hoạt động học, từ đó môi trường học tập trong nhà trường cũng bớt sự nhàm chán, nặng nề và tích cực, chủ động hơn. 

Với mục đích nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, giúp HS say mê, hứng thú và phát huy được sự chủ động, sáng tạo trong học tập môn Ngữ văn. Giúp HS hình thành được những phẩm chất, năng lực mới đáp ứng yêu cầu của xã hội. Tôi muốn đổi mới và đa dạng hóa các phương pháp dạy học. Và trong thực tiễn dạy học môn Ngữ văn tại trường THPT Nguyễn Sỹ Sách, tôi đã áp dụng phương pháp dạy học thông qua trải nghiệm đã đạt được một số hiệu quả nhất định, như: HS hứng thú hơn với môn Ngữ văn; trong quá trình học, HS có sự chủ động tiếp cận, lĩnh hội bài học để từ đó phát huy được những năng lực đặc thù của bản thân. HS được học tập qua trải nghiệm nên có sự ghi nhớ kiến thức sâu sắc hơn; trưởng thành hơn trong nhận thức, biết cách thể hiện cảm xúc, thái độ; phát triển được năng lực sử dụng ngôn ngữ, năng lực giao tiếp và hợp tác… 

Đặc biệt trong hoàn cảnh dịch bệnh đang diễn biến phức tạp và khó kiểm soát và thời đại công nghệ số thì việc vận dụng phương pháp dạy học thông qua trải nghiệm này sẽ phát huy được hiệu quả dạy học ở mức cao nhất. Bởi HS có thời gian chuẩn bị ở nhà, có thể trao đổi ý kiến với nhau qua các phần mềm ứng dụng để thống nhất ý kiến, xây dựng kịch bản, diễn xuất hoặc làm bài thuyết trình… Qua đó, HS có thể tự chiếm lĩnh tri thức một cách chủ động, hứng thú, say mê. 

Đối với môn Ngữ văn, có thể sử dụng phương pháp dạy học thông qua trải nghiệm đối với phần đọc hiểu văn bản, làm văn và tiếng Việt. Tuy nhiên, trong phạm vi bài viết nhỏ này, tôi sẽ cụ thể hóa phương pháp dạy học trải nghiệm mà tôi đã triển khai trong năm học vừa qua: “DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM Ở TRƯỜNG THPT NGUYỄN SỸ SÁCH”. 

Đề tài lần đầu tiên được áp dụng và công bố tại trường THPT Nguyễn Sỹ Sách năm học 2021 – 2022. 

1. PHẠM VI, ĐỐI TƯỢNG 

• Phạm vi nghiên cứu 

Dạy học trải nghiệm có thể áp dụng trong dạy học Làm văn, tiếng Việt và đọc hiểu văn bản ở chương trình THPT. Tuy nhiên, trong đề tài này, người viết muốn dừng lại nghiên cứu dạy học trải nghiệm ở phần văn học dân gian Việt Nam trong chương trình lớp 10 tại trường THPT Nguyễn Sỹ Sách. 

• Đối tượng nghiên cứu 

Dạy học trải nghiệm phần văn học dân gian. Đối tượng học sinh khối 10, tại trường THPT Nguyễn Sỹ Sách. 

III. PHƯƠNG PHÁP GIẢI QUYẾT 

Dựa trên lí thuyết về dạy học trải nghiệm, tôi đã ứng dụng trong nhiều bài dạy. Việc vận dụng phương pháp mới này được thể hiện bằng những việc làm cụ thể sau:  

• Khảo sát GV và HS; đối chiếu, so sánh trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học 
• Phương pháp phân tích, đánh giá 
• Phương pháp thực nghiệm  
• Xây dựng tiến trình tổ chức cho học sinh học thông qua trải nghiệm  
• Xây dựng được một số hình thức học thông qua trải nghiệm trong môn Ngữ văn, cụ thể là ở phần văn học dân gian. 

1. CẤU TRÚC 

Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung đề tài tập trung vào một số vấn đề chính sau: 

1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài 
2. Tổ chức dạy học văn học dân gian thông qua hoạt động trải nghiệm 
3. Tổ chức thực hiện 
4. Thẩm định hội đồng khoa học cấp trường 

1. PHẦN NỘI DUNG 
2. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 

• Cơ sở lí luận 

• Một số khái niệm cơ bản 

1.1.1. Hoạt động học tập 

Hoạt động là phạm trù cơ bản của tâm lí học, là phương thức tồn tại của con người trong thế giới xung quanh. Hoạt động là quá trình cá nhân thực hiện các qan hệ giữa họ với thế giới tự nhiên, xã hội, người khác và với bản thân. Nếu đối tượng của hoạt động trong quan hệ với con người với thế giới xung quanh là thế giới đồ vật thì đó là hoạt động có đối tượng. Còn đối tượng của hoạt động là con người thì quá trình tương tác đó gọi là giao tiếp. 

Dưới góc độ tâm lí học, hoạt động được hiểu là quá trình tác động quâ lại giữa con người với thế giới xung quanh để tạo ra sản phẩm cả về phía thế giới và phía con người. 

Hoạt động giáo dục (theo nghĩa rộng) là một loại hình hoạt động đặc thù của xã hội loài người nhằm truyền kinh nghiệm từ thế hệ này sang thế hệ khác, được tổ chức có mục đích, nhằm hình thành, phát triển toàn diện nhân cách con người. 

Hoạt động học tập là quá trình hoạt động có mục đích, có ý thức, có động cơ và mang tính tự giác của người học, dưới sự hỗ trợ, hướng dẫn, cố vấn của người dạy, nhằm đạt được mục tiêu học tập. Hoạt động học tập là quá trình diễn ra hoạt