SKKN DHDA theo định hướng phát triển năng lực HS thông qua các tiết thực hành trong chương trình Lịch sử lớp 10 ở trường THPT – GDPT 2018

1. ĐẶT VẤN ĐỀ 
2. Lý do chọn đề tài 

UNESCO đã khuyến nghị mục tiêu học tập: “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định mình ”. Đồng thời, một trong những điểm mới và là xu thế chung của chương trình giáo dục phổ thông nhiều quốc gia khi bước vào thế kỉ XXI là chuyển từ dạy học cung cấp nội dung kiến thức sang dạy học theo hướng phát triển năng lực người học, đặc biệt là năng lực vận dụng kiến thức của HS. Vì vậy, nền giáo dục Việt Nam cũng đang chuyển mình theo xu thế đó. Ngày nay, người học không chỉ học kiến thức mà quan trọng hơn là rèn kĩ năng hành động liên quan đến kiến thức đó. Giáo dục sẽ mãi tụt hậu nếu chỉ chăm chú nhồi nhét kiến thức của nhân loại vào đầu HS mà quan trọng hơn là cần phải giáo dục phẩm chất, năng lực học tập và sử dụng kiến thức, biết cách tự học. 

Trong đó, nhiệm vụ quan trọng của bộ môn Lịch sử là phải thể hiện được khả năng kết nối quá khứ lịch sử với hiện tại, vận dụng kiến thức lịch sử để lí giải những vấn đề của thực tiễn cuộc sống. Trên nền tảng đó, HS có khả năng tự tìm hiểu những vấn đề lịch sử, xã hội, phát triển năng lực sáng tạo, có khả năng tiếp cận và xử lí thông tin từ những nguồn khác nhau, có ý thức và năng lực tự học suốt đời . 

Quan điểm “học đi đôi với hành” được coi là phương châm dạy học của nền giáo dục hiện đại. Bên cạnh nội dung phát triển tư duy người học, việc phát triển năng lực thực hành trong dạy học có ý nghĩa rất quan trọng. Vì vậy, dạy học lịch sử nhất định phải tích cực hóa người học, gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn. Thông qua thực hành, HS được rèn luyện các kĩ năng cơ bản, đáp ứng mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông.  

Vốn dĩ tiết thực hành là tiết học mà HS được trực tiếp thực hiện các thao tác để chứng minh cho các kiến thức đã được học là đúng và một lần nữa tái hiện, khắc sâu kiến thức. Trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, việc rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS có vị trí quan trọng nhằm thực hiện mục tiêu môn học và góp phần đào tạo thế hệ trẻ có tri thức, năng động, tự chủ và linh hoạt trong việc giải quyết các vấn đề của thực tiễn.  

Phương pháp DHDA gắn với các tiết thực hành hết sức phù hợp với dạy  học lịch sử, bởi có thể giúp HS rèn luyện kĩ năng tự học, tự nghiên cứu, tự lập kế hoạch, thu thập khai thác, phân loại xử lí thông tin, HS giải quyết các nhiệm vụ học tập bộ môn thông qua sự điều khiển, hướng dẫn của người thầy. Các em sẽ được làm các bài tập thực hành trên cơ sở sự huy động những kiến thức, kĩ năng kĩ xảo sẵn có của bản thân, góp phần hình thành những biểu tượng lịch sử chân thực, HS vận dụng những kiến thức đã học vào quá trình hình thành kiến thức mới, vận dụng những điều đã học vào giải quyết những vấn đề nảy sinh trong thực tiễn. 

DHDA là phương pháp đ i hỏi sự thay đổi tư duy mạnh mẽ cả GV và HS. Cách thức dạy học này có nhiều điểm mới mẻ so với phương pháp dạy học truyền thống hay một số kĩ thuật dạy học tích cực đang được áp dụng vốn đã in sâu trong cách dạy và học của thầy và tr  lâu nay. Dạy học theo DA c n đ i hỏi quỹ thời gian lớn, điều kiện vật chất nhất định để có thể áp dụng. Do vậy, nhiều GV gặp khó khăn, lúng túng khi áp dụng sinh ra tâm lí e ngại nên đôi khi chưa mạnh dạn thay đổi trong phương pháp giảng dạy, chưa có sự đột phá trong các tiết dạy. 

Việc đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy theo hướng tiếp cận năng lực là biện pháp cơ bản, có ảnh hưởng quyết định đối với chất lượng dạy học nói chung và các tiết thực hành nói riêng, vì trên cơ sở nội dung, phương pháp dạy học hiện đại, đảm bảo tính khoa học và tính thực tiễn cao thì mới tạo ra tiền đề cần thiết cho việc rèn luyện kĩ năng cho HS, đảm bảo cho HS nhanh chóng thích ứng với thực tiễn. 

Chương trình giáo dục 2018 tăng thời lượng các tiết thực hành trong chương trình Lịch sử là hướng đi tích cực, một hình thức mới tạo hứng thú nhận thức và phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, theo hướng tiếp cận năng lực chú trọng đến việc hình thành các kĩ năng cần thiết cho HS. Vì vậy, cần phải đổi mới phương pháp dạy học theo các định hướng cơ bản như: tăng cường các phương pháp dạy học tích cực, thảo luận nhóm, giải quyết vấn đề, nghiên cứu tình huống, dạy học theo DA, tăng cường các hoạt động thực hành, thực tế ở địa phương… để HS có thể gắn những kiến thức trên lớp với thực tiễn.  

Với mong muốn góp phần đổi mới và nâng cao hiệu quả dạy học môn Lịch sử nhất là các tiết dạy thực hành, một nội dung mới trong chương trình môn Lịch sử, chúng tôi chọn đề tài “DHDA theo định hướng phát triển năng lực HS thông qua các tiết thực hành trong chương trình Lịch sử lớp 10 ở trường THPT” để tìm hiểu, nghiên cứu và áp dụng trong quá trình dạy học. 

• Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 

• Nhiệm vụ nghiên cứu 

1. 1. 1. • Khái quát một số lí luận cơ bản về vận dụng phương pháp DHDA vào dạy  học tiết thực hành môn Lịch sử.  
         • Tìm hiểu và đánh giá thực trạng dạy học thực hành nói chung, dạy học theo DA nói riêng ở trường THPT hiện nay của GV và HS. 
         • Làm rõ quy trình thực hiện DHDA; Hướng dẫn chuẩn bị và cách thức triển khai hoạt động DA trong dạy học tiết thực hành 
         • Lựa chọn và thiết kế một số DA học tập để làm sáng tỏ phương pháp, quy trình thực hiện trên thực tế, đảm bảo tuân thủ các nguyên tắc thực hiện.   

• Phạm vi nghiên cứu 

Chúng tôi thực hiện các DA ở học sinh các lớp khối 10 – trường THPT 

Huỳnh Thúc Kháng 

• Phương pháp nghiên cứu 

• Nghiên cứu lí luận thông qua các nguồn tư liệu khoa học. 
• Khảo sát, điều tra, thu thập thông tin; phân tích, tổng hợp, so sánh, đánh giá… 
• Thực nghiệm sư phạm. 

1. NỘI DUNG 

• Cơ sở lí luận 

• Quan niệm về DHDA 

Dạy học theo DA được hiểu là cách thức GV tổ chức cho HS thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp có tính thực tiễn cao hoặc gắn liền giữa lý thuyết với thực hành, HS là người tự lập kế hoạch, chủ động thực hiện, sáng tạo ra các sản phẩm nhất định và đánh giá kết quả đạt được.  

Theo các tác giả Trịnh Văn Biểu, Phan Đồng Châu Thủy, Trịnh Lê Hồng Phương thì “DHDA là một hình thức dạy học hay phương pháp dạy học phức hợp, trong đó dưới sự hướng dẫn của GV, người học tiếp thu kiến thức và hình thành kỹ năng thông qua việc giải quyết một bài tập tình huống (DA) có thật trong đời sống, theo sát chương trình học, có sự kết hợp giữa lý thuyết với thực hành và tạo ra các sản phẩm cụ thể” [2, tr32].  

Dạy học theo DA là một mô hình dạy học lấy HS làm trung tâm. Dưới sự hướng dẫn và giúp đỡ của GV, HS sẽ tự giải quyết nhiệm vụ học tập từ lý thuyết đến thực hành. Cụ thể, các GV sẽ làm nhiệm vụ định hướng, khuyến khích các em tìm t i và thực hành kiến thức được học dựa trên những câu hỏi được lồng ghép các nội dung chuẩn. Nó giúp phát triển kiến thức và các kỹ năng liên quan thông qua những nhiệm vụ mang tính mở, khuyến khích HS tìm t i, hiện thực hoá những kiến thức đã học trong quá trình thực hiện và tạo ra những sản phẩm của chính mình. Từ đó, phương pháp giảng dạy này hướng đến mục tiêu HS có thể tạo ra và giới thiệu các sản phẩm học tập mới hơn, sáng tạo hơn. Nói cách khác, đó chính là việc sử dụng các hình thức DHDA khác nhau để nhìn nhận và giải quyết vấn đề theo cách tốt nhất. Chương trình dạy học theo DA được xây dựng dựa trên những câu hỏi định hướng quan trọng, lồng ghép các chuẩn nội dung và tư duy bậc cao trong những bối cảnh thực tế. 

• Quan niệm về thực hành Lịch sử   

Trong dạy học nói chung, dạy học Lịch sử nói riêng, muốn hiểu được các nội dung học tập, HS phải cố gắng, nỗ lực, huy động tối đa các hoạt động tư duy để nhận thức và thực hành tri thức đã học. Biểu hiện cao nhất của nỗ lực là thực hành, vận dụng sáng tạo những điều đã học vào thực tiễn, phù hợp với khả năng hiện có của HS.  

Thực hành lịch sử: Theo Từ điển tiếng Việt, thực hành là “làm để áp dụng lí thuyết vào thực tế” [12; tr1506]. Từ khái niệm trên có thể hiểu, “thực hành lịch sử” là trên cơ sở những kiến thức và phương pháp học tập bộ môn được lĩnh hội, HS biết vận dụng chúng để giải quyết các nhiệm vụ học tập hoặc những vấn đề của thực tế cuộc sống.  

Dạy học thực hành là cách thức dạy học mà HS làm việc độc lập hoặc làm việc theo nhóm trên đối tượng thực hành dưới sự hướng dẫn của GV để tìm ra tri thức mới hoặc ôn tập, củng cố, qua đó hình thành, phát triển các năng lực của học sinh. 

Xuất phát từ đặc trưng bộ môn Lịch sử, trình độ của HS và điều kiện dạy học của nhà trường, thực hành lịch sử bao gồm những nội dung chủ yếu sau:  

Thứ nhất, HS giải quyết các nhiệm vụ học tập bộ môn thông qua sự điều khiển, hướng dẫn của GV. Các em sẽ được làm các bài tập thực hành trên cơ sở sự huy động những kiến thức, kĩ năng kĩ xảo sẵn có của bản thân, góp phần hình thành những biểu tượng lịch sử chân thực. Chẳng hạn, HS được giao nhiệm vụ làm các loại đồ dùng trực quan như vẽ bản đồ, điền các nội dung c n thiếu trên bản đồ câm, lập các bảng thống kê, niên biểu, vẽ sơ đồ, biểu đồ, đồ thị…; trình bày ý kiến cá nhân về một sự kiện, hiện tượng lịch sử; phác họa chân dung một nhân vật lịch sử…  

Thứ hai, HS vận dụng những kiến thức đã học vào quá trình hình thành kiến thức mới, vận dụng những điều đã học vào giải quyết những vấn đề nảy sinh trong thực tiễn. 

Rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS hoàn toàn phù hợp với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử hiện nay là nhằm phát huy tính chủ động, tích cực của người học. Thực hành lịch sử có thể được vận dụng ở bất kì thời điểm nào của quá trình nhận thức, quan trọng là GV cần phải biết cách khơi gợi hứng thú học tập để HS sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ thực hành một cách tự nguyện, hiệu quả. Đặc biệt, khi HS làm bài tập thực hành, GV cần giao nhiệm vụ rõ ràng, hướng dẫn, giúp đỡ, động viên HS khi cần; đồng thời, tận dụng tối đa sự hỗ trợ của công nghệ thông tin để đa dạng hóa các hoạt động thực hành. Bên cạnh việc thiết kế các bài tập thực hành bộ môn, GV cần tổ chức HS tham gia các hoạt động ngoài lớp học, tạo điều kiện cho các em thể hiện sự sáng tạo, niềm say mê yêu thích lịch sử, biết vận dụng những điều đã học vào thực tiễn cuộc sống.