SKKN Hình thành và củng cố tri thức thể loại trong dạy học đọc hiểu văn bản Ngữ văn 10 Trung học phổ thông theo chương trình 2018

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.

Giáo dục nước ta hiện nay đã và đang không ngừng đổi mới về chương trình, phương pháp, về tư duy trong dạy và học để thích nghi với thế giới đang rất nhiều biến động. Dạy và học môn Ngữ văn cũng nằm trong xu thế đổi mới ấy. Các nhà nghiên cứu, các nhà giáo dục, những người yêu văn chương luôn đặt ra câu hỏi phải làm thế nào để đưa môn Ngữ văn trở về với vị trí xứng đáng của nó?

Giáo sư Phan Trọng Luận luôn trăn trở: “Vấn đề thứ nhất là chương trình một môn học thay đổi như thế nào chứ không phải là có nên thay đổi hay không?”. Như mọi người đều biết, chương trình dạy học văn đã thay đổi từ ba phân môn được xây dựng tách rời, độc lập đến chương trình Ngữ văn mới được xây dựng theo nguyên tắc tích hợp. Tích hợp ở đây được hiểu là sự gắn kết, phối hợp các lĩnh vực tri thức gần nhau của các phân môn Đọc-văn, Tiếng Việt, Làm văn nhằm hình thành và rèn luyện tốt các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe cho học sinh. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 thực hiện ở cả 3 cấp học được xây dựng theo hình thức cuốn chiếu và năm học tới 2022-2023 sẽ thực hiện cho học sinh lớp 10 THPT.

Theo tinh thần của chương trình GDPT 2018 được xây dựng theo trục Đọc- Viết- Nói và Nghe  nhằm hình thành cho các em năng lực ngôn ngữ ở tất cả các hình thức: đọc, viết, nói và nghe, trong đó bao gồm cả năng lực tìm kiếm và xử lí thông tin từ nhiều nguồn khác nhau để viết và nói; giúp HS sử dụng tiếng Việt chính xác, mạch lạc, có hiệu quả và sáng tạo với những mục đích khác nhau trong nhiều ngữ cảnh đa dạng. 

Số tiết dạy đọc hiểu văn bản ở cả chương trình hiện hành và chương trình GDPT 2018 thực hiện ở năm học tới chiếm tỉ lệ lớn vì thế khi dạy đọc- hiểu văn bản cho học sinh ở trường THPT giáo viên phải vận dụng một cách tổng hợp các tri thức và kĩ năng không chỉ của Ngữ Văn mà còn huy động các kiến thức và kĩ năng của các môn học khác nhằm đáp ứng yêu cầu về sự tăng lên của khối lượng tri thức ngày càng cao của cuộc sống hiện đại.

Trọng tâm vẫn là thông qua những văn bản văn học đặc sắc, giúp HS phát triển năng lực thẩm mỹ, nhạy cảm và tinh tế với các sắc thái của tiếng Việt, giúp HS biết đọc và có hứng thú đọc các tác phẩm văn học, biết viết, thảo luận và có hứng thú viết, thảo luận về các văn bản cùng thể loại nhờ đó các em có cơ hội khám phá bản thân và thế giới xung quanh, thấu hiểu con người, có cá tính và đời sống tâm hồn phong phú, có quan niệm sống và ứng xử nhân văn.

Giúp HS phát triển năng lực tư duy, đặc biệt là tư duy suy luận, phản biện, biết đánh giá tính hợp lí và ý nghĩa của những thông tin và ý tưởng được tiếp nhận; giúp HS phát triển năng lực tưởng tượng và sáng tạo, sự tự tin, năng lực tự lập, năng lực hợp tác và tinh thần cộng đồng.

Giúp HS hình thành và phát triển phương pháp học tập, nhất là phương pháp tự học để có thể tự học suốt đời và biết ứng dụng những kiến thức và kĩ năng học được vào cuộc sống. Nhờ được trang bị kiến thức, kĩ năng và có kinh nghiệm đọc nhiều kiểu văn bản (VB) khác nhau trong nhà trường, khi trưởng thành, HS có thể tự đọc sách để không ngừng nâng cao vốn tri thức và văn hóa cần thiết cho cuộc sống và công việc.

Trang bị cho HS những kiến thức phổ thông, cơ bản và hiện đại về tiếng Việt và văn học, góp phần phát triển vốn tri thức căn bản của một người có văn hóa. Giúp HS có được hiểu biết về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn học với đời sống xã hội.

 Bồi dưỡng cho HS có thái độ tích cực và tình yêu đối với tiếng Việt và văn học, qua đó biết trân trọng, giữ gìn và phát triển các giá trị văn hóa Việt Nam, có thói quen và niềm vui đọc sách, có tinh thần tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại, có khả năng hội nhập quốc tế, trở thành những công dân toàn cầu, nhưng luôn có ý thức về cội nguồn và bản sắc của dân tộc Việt Nam.

Ngoài ra chương trình Ngữ văn ở bậc trung học phổ thông, môn Ngữ văn còn có thêm mục tiêu trang bị kiến thức và kĩ năng theo định hướng nghề nghiệp của HS. Chẳng hạn, những HS có xu hướng học đại học những ngành nghề có liên quan trực tiếp đến Ngữ văn thì được học sâu hơn dưới hình thức các chuyên đề tự chọn.

Chương trình Ngữ văn 2018 được xây dựng theo trục Đọc Viết-nói Và Nghe nhưng Đọc hiểu văn bản là nội dung dạy học then chốt của môn Ngữ văn.

Thứ nhất,  giáo viên cần xác định rõ vị trí của dạy học đọc hiểu văn bản nhìn từ cấu trúc chương trình: 

– Đọc hiểu văn bản là nội dung dạy học quan trọng bậc nhất, khi chương trình đã xác định rõ hai trục chính của dạy học Ngữ văn là đọc văn và làm văn.

– Thời gian dành cho dạy học đọc hiểu văn bản chiếm phần lớn thời gian dạy học toàn môn học. 

– Phần cung cấp dữ liệu phục vụ trực tiếp cho dạy học đọc hiểu văn bản chiếm phần lớn số trang của sách giáo khoa Ngữ văn cả trong chương trình hiện hành và SGK chương trình giáo dục phổ thông 2018 .

Thứ hai, giáo viên dạy Ngữ văn cũng cần xác định thêm vị trí của dạy học đọc hiểu văn bản nhìn từ mục tiêu của môn Ngữ văn. Dạy học đọc hiểu văn bản đảm bảo phần lớn mục tiêu bồi dưỡng “tri thức ngữ văn” cho học sinh (tri thức ngữ văn là một thuật ngữ mang tính quy ước, dùng để chỉ các loại tri thức mà môn Ngữ văn có nhiệm vụ đưa đến/bồi dưỡng/ củng cố cho học sinh hoặc giúp học sinh tự kiến tạo cho mình trong quá trình học).

Thứ ba, vị trí của dạy học đọc hiểu văn bản nhìn từ hoạt động kiểm tra, đánh giá.

– Nội dung kiến thức của dạy học đọc hiểu cũng là nội dung chính của kiểm tra, đánh giá (không chỉ đối với học sinh mà còn đối với cả giáo viên).

– Phương pháp dạy học đọc hiểu là thước đo chính để đánh giá việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học của giáo viên Ngữ văn.

– Năng lực dạy học đọc hiểu là tham số quan trọng nhất để đánh giá năng lực dạy học của giáo viên Ngữ văn (trong những kỳ thi giáo viên giỏi, giáo viên gần như bắt buộc phải dạy một “bài” đọc hiểu văn bản, ngoài những “bài” khác, hoặc làm văn, hoặc tiếng Việt).

Trong chương trình SGK Ngữ văn 2018 đã rất chú ý vấn đề dạy đọc.  Đọc là một trong bốn kĩ năng chính cần xác lập cho người học trong chương trình giáo dục phổ thông  mới.

Như vậy mục tiêu cốt lõi của hoạt động đọc là giúp học sinh nắm được cách đọc, rèn được cách đọc, từ đó có năng lực đọc, chiếm lĩnh cách đọc, có được những tri thức cần thiết về cách đọc để khi học sinh tiếp nhận với bất kì văn bản nào cùng loại thì vẫn đọc hiểu được. Nhằm giúp học sinh ở cấp THPT được trang bị thật kĩ lưỡng những kĩ năng quan trọng, cần thiết, các em cần được giáo dục để trở thành những thanh niên mạnh dạn, tự tin, chủ động và sáng tạo trong giao tiếp và công việc, có khả năng giải quyết vấn đề một cách độc lập trong nhiều tình huống. Chúng ta còn nhớ cố thủ tướng Phạm Văn Đồng từng phát biểu quan điểm chỉ đạo việc đổi mới dạy học văn trong nhà trường phổ thông: “Ngày nay, sự hiểu biết của con người luôn luôn đổi mới. Cho nên dù học được trong nhà trường bao nhiêu chăng nữa cũng chỉ là rất hạn chế. Thế thì cái gì là quan trọng? Cái quan trọng là rèn luyện bộ óc, rèn luyện phương pháp suy nghĩ, phương pháp học tập, phải tìm tòi phương pháp vận dụng kiến thức, phải vận dụng tốt nhất bộ óc của mình…”. Như vậy dạy học văn là một quá trình rèn luyện toàn diện cho nên giáo viên phải không ngừng trăn trở đổi mới về phương pháp dạy học bộ môn nói chung, phương pháp dạy đọc hiểu văn bản nói riêng. Việc hình thành và củng cố kiến thức thể loại vào dạy học đọc hiểu văn bản cũng đồng thời đáp ứng được yêu cầu trên. Theo định hướng của Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018, việc hình thành kiến thức ngôn ngữ và văn học cho học sinh (HS) phải được tích hợp với các hoạt động đọc, viết, nói và nghe. Từ định hướng đó, sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn sẽ được thiết kế theo mô hình tổ chức hoạt động thay cho mô hình cung cấp kiến thức. Làm thế nào để qua các hoạt động, HS có thể có được một nền tảng kiến thức vững vàng, đó là một vấn đề hiện nay cần được đặc biệt chú ý nghiên cứu.

Muốn thực hành đọc tốt văn bản (VB), người đọc phải có được những kiến thức cơ bản về loại, thể loại. Nhưng hiện nay, trong khi Chương trình và SGK không bố trí những tiết học riêng (mang tính lí thuyết) về loại, thể loại VB, giáo viên (GV) cần phải làm gì  để cuộc tiếp xúc của HS với VB được diễn ra thuận lợi? Rõ ràng đây là một câu hỏi khó cần được tìm hiểu, giải đáp.

Kiến thức về thể loại VB vốn rất phong phú, nhưng trong nhà trường phổ thông, phạm vi kiến thức đó cần được xác định theo nguyên tắc nào và và việc xây dựng quy trình tiếp nhận kiến thức đó phải đảm bảo điều kiện gì? Với một GV Ngữ văn, điều này gây không ít băn khoăn.

Xuất phát từ những câu hỏi khoa học nêu trên đồng thời đáp ứng yêu cầu của dạy học hiện đại và góp một chút nhỏ tăng thêm tình yêu đối với môn Ngữ văn là động lực giúp tôi lựa chọn đề tài sáng kiến kinh nghiệm: “Hình thành và củng cố tri thức thể loại trong dạy học đọc hiểu văn bản Ngữ văn 10 Trung học phổ thông theo chương trình 2018”.  Trong khuôn khổ của sáng kiến kinh nghiệm này, tôi xin định hướng một số biện pháp hình thành, củng cố kiến thức về thể loại vào dạy học đọc- hiểu Văn bản Ngữ văn 10 THPT theo định hướng chương trình mới 2018.

2. Mục đích và đối tượng nghiên cứu

2.1.Mục đích nghiên cứu

Sáng kiến kinh nghiệm hướng đến việc góp phần nâng cao chất lượng của hoạt động đọc văn bản trong dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực của HS.

2.2. Đối tượng nghiên cứu 

Như tên đề tài đã xác định rõ, đối tượng nghiên cứu của sáng kiến kinh nghiệm là vấn đề hình thành và củng cố kiến thức về thể loại cho HS lớp 10 qua hoạt động đọc VB theo Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018.

3. Phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Phạm vi nghiên cứu

Hiện nay, SGK theo Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 đang được biên soạn theo hình thức cuốn chiếu. Trong năm học tới 2021-2022, SGK Ngữ văn 10 sẽ chính thức được dạy học trong nhà trường trung học phổ thông (THPT). Chúng tôi may mắn có được điều kiện thuận lợi là nghiên cứu trước chương trình SGK Ngữ Văn 10 trên bản mềm theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.  Để tạo thuận lợi cho việc khai thác tài liệu và triển khai hoạt động dạy học trong năm học tới 2022-2023, sáng kiến kinh nghiệm của chúng tôi chỉ tập trung bàn về vấn đề hình thành và củng cố kiến thức về thể loại cho HS lớp 10.

– Nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận chung.

– Nghiên cứu dựa trên thực tiễn giảng dạy và quá trình giảng dạy tại trường THPT Yên Thành 3 và các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Thành.

– Phạm vi nghiên cứu và triển khai thực hiện: Để thực hiện được đề tài này, tôi dựa vào SGK Ngữ văn lớp 10 (Ban cơ bản) chương trình hiện hành và SGK Ngữ văn 10 chương trình GDPT mới 2018. 

– Đối tượng nghiên cứu: Là học sinh lớp lớp 10 trường THPT Yên Thành 3 và HS lớp 10 các trường THPT trên địa bàn huyện Yên Thành.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

– Khái quát tình hình nghiên cứu vấn đề hình thành và củng cố kiến thức về thể loại cho HS qua hoạt hoạt động đọc VB.

• Thuyết minh về các khái niệm cơ sở của đề tài.