SKKN Phát triển phẩm chất, năng lực học sinh thông qua bồi dưỡng học sinh giỏi môn hóa học phần axit tác dụng với dung dịch muối cacbonat bằng phương pháp bảo toàn ion

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018 là phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh. Để thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ của giáo dục phổ thông, hiện nay trong các nhà trường đang tích cực đổi mới phương pháp dạy học, giúp học sinh làm chủ kiến thức, biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kĩ năng đã học vào đời sống, ý thức tự học và tự học suốt đời có định hướng nghề nghiệp.
Việc giảng dạy học sinh ở các trường trung học phổ thông, đặc biệt là dạy học sinh khá, giỏi, ôn thi đại học – cao đẳng đòi hỏi giáo viên phải thường xuyên sưu tầm, cập nhật, giải các dạng toán rồi tổng kết phương pháp chung, từ đó tìm ra phương pháp giảng dạy phù hợp cho học sinh dễ hiểu.
Trong thời giảng dạy và ôn thi đại học, tôi đã tìm được một dạng bài tập trên các sách, báo, đề thi đó là các bài tập khi nhỏ từ từ dung dịch axit vào dung dịch muối cacbonat. Tôi đã giải chúng bằng nhiều cách khác nhau và rút ra được phương pháp giải nhanh và hiệu quả nhất.
Do đó, để nâng cao khả năng giải bài tập nhanh và chính xác, để có tài liệu giảng dạy, bồi dưỡng học sinh khá, giỏi, ôn thi đại học – cao đẳng, tôi đã sưu tầm và rút ra phương pháp chung để giải nhanh các bài tập khi cho từ từ axit vào dung dịch muối cacbonat. Qua đó giúp học sinh tiếp cận, làm quen với phương pháp này để đem lại hiệu quả học tập cao hơn. Đồng thời để có thêm cơ hội trao đổi với bạn bè, đồng nghiệp gần xa, tôi lựa chọn đề tài “Phát triển phẩm chất, năng lực học sinh thông qua bồi dưỡng học sinh giỏi môn hóa học phần axit tác dụng với dung dịch muối cacbonat bằng phương pháp bảo toàn ion” làm hướng nghiên cứu cho mình.
2. Tính sáng tạo
Ta xét bài toán
Hấp thụ hoàn toàn a mol CO2 ở (đktc) vào dung dịch chứa b mol KOH và c mol NaOH thu được dung dịch A. Cho từ từ đến hết dung dịch chứa d mol axit HCl vào dung dịch A đến phản ứng hoàn toàn thu được e mol CO2 và dung dịch B.
Tính a hoặc b,c hoặc d hoặc e khi biết các giá trị còn lại?
Phân tích bài toán:
Đối với bài toán này thì học sinh sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong việc xác định các chất trong dung dịch A và đối với học sinh giỏi phải trả lời rất nhiều câu hỏi như:
Trong A có gì?
Có kiềm dư không? Nếu dư thì chất nào dư hay cả hai chất?
Có muối cacbonat không? Nếu có thì là muối nào?
Có muối hidrocacbonat không? Nếu có thì là muối nào?
Qua quá trình giảng dạy,ôn luyên học sinh giỏi và ôn thi THPT Quốc Gia tôi thấy rằng:
Mặc dù một số học sinh nắm rất chắc phần giải toán bằng phương trình ion thu gọn,bảo toàn điện tích,bảo toàn electron,bảo toàn khối lượng,bảo toàn nguyên tố nhưng khi gặp bài toán này bắt buộc các em phải xét ít nhất hai trường hợp:
Trường hợp 1: Kiềm dư =>Các ion trong dung dịch A gồm

Trường hợp 2: Kiềm phản ứng hết => trong dung dịch A có thể chứa các ion sau:

Sau đó các em viết phương trình phản ứng xẩy ra khi cho từ từ dung dịch HCl vào dung dịch A.Ở đây các em tiếp tục gặp khó khăn sau:
– Trong trường hợp 1(nhiều em lại mắc sai lầm thứ tự phản ứng với ion H+)
(Nếu H+ dư)
(Nếu H+ vẫn dư)

Bài giải quá dài (hơn một trang) do số phương trình phản ứng nhiều (mặc dù đã viết ở dạng phương trình thu gọn) lại phải giải hai trường hợp xẩy ra.
– Bài toán qúa nhiều bước phức tạp nên dễ gặp sai sót
– Thời gian giải bài toán quá dài (em giải nhanh nhất hết 30 phút)
Với các nhượng điểm trên thì cách giải này không thích hợp cho bài thi trắc nghiệm để khắc phục nhược điểm trên tôi xin trình bày cách giải mới “Sử dụng bảo toàn số mol nguyên tố để giải bài toán cho từ từ axit vào dung dịch muối cacbonat”
Trong cách giải này ta không xét đến các chất trong dung dịch A, tức là trong dung dịch A có thể chỉ chứa muối trung hòa hoặc chỉ chứa muối axit hoặc có thêm dung dịch kiềm hoặc chứa hai muối đều được.Mà ta chỉ quan tâm đến dung dịch B. Dung dịch thu được sau khi đã cho từ từ đến hết dung dịnh axit vào.
Ta nhận thấy: .
– Khi cho từ từ đến hết dung dịch chứa a mol axit HCl vào dung dịch A đến phản ứng hoàn toàn thu được b lít CO2 Vì có khí CO2 thoát ra nên trong dung dịch thu được không có ion  do thứ tự phản ứng là:
(Nếu H+ dư)
(Nếu H+ vẫn dư)

– Trong dung dịch thu được không chứa HCl(dư), phần điều kiện để axit phản ứng hết sẽ trình bày ở phần 4.2. Phương pháp tổng quát)
Như vậy trong dung dịch B. Dung dịch thu được sau khi đã cho từ từ đến hết dung dịnh axit vào gồm các ion sau:

Ở đây ta sử dụng bảo toàn số mol nguyên tố ta có hệ phương trình sau
Bảo toàn nguyên tố Cl:
Bảo toàn nguyên tố K và Na:
Bảo toàn nguyên tố C:
Giải hệ (1); (2);(3) chúng ta sẽ tính được giá trị đề bài yêu cầu.
II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
2.1. Cơ sở khoa học
a. Cơ sở lý luận
Trong các bài tập đơn giản ở dạng này, ta nghĩ đến việc viết phương trình phản ứng, xác định số mol các chất sau phản ứng. Nhưng đối với bài toán phức tạp hơn
(Cho từ từ dung dịch HCl vào sản phẩm phản ứng CO2 tác dụng với dung dịch kiềm) chúng ta sẽ lúng túng trong việc xác định sản phẩm cũng như lập cách giải. Trong khi đó thực tế sản phẩm sau phản ứng khi cho từ từ axit vào dung dịch muối cacbonat(như đã nói ở trên chỉ gồm muối clorua(nếu cho vào là axit HCl) và muối hiddrocacbonat. Do đó, chúng ta chỉ cần quan tâm đến số mol của gốc HCO3−;
Cl- và cation kim loại
b. Cơ sở thực tiễn
Các bài tập dạng này chưa có tài liệu nào hệ thống lại đầy đủ thành một dạng cũng như chưa nêu ra phương pháp chung để giải. Trong khi đó, chúng thường xuất hiện trong các đề thi đại học – cao đẳng cũng như một số đề thi học sinh giỏi và học sinh thường gặp khó khăn khi giải chúng. Mặt khác thời gian yêu cầu cho một bài tập trong khi thi đại học – cao đẳng là rất ngắn, do đó rất cần thiết phải tìm ra phương pháp giải nhanh các bài tập dạng này. Ban đầu, học sinh còn lúng túng nhưng sau khi được giáo viên hướng dẫn phương pháp chung, cho các em làm vài ví dụ thì các em thích thú và giải được dễ dàng.
Khó khăn lớn nhất khi dạy cho học sinh các bài tập dạng này là làm cho các em hiểu được bản chất hóa học của các quá trình phản ứng cũng như việc tính số mol các ion trong dung dịch. Ngoài ra cần phải kết hợp định luật bảo toàn số mol nguyên tố để giải được dạng bài tập này. Vì vậy, việc sưu tầm và sau đó cung cấp cho học sinh các bài tập dạng này và phương pháp giải nhanh là quan trọng và cần thiết.
2.2. Năng lực và sự phát triển năng lực cho học sinh trung học phổ thông
Phẩm chất và năng lực là hai thành phần cơ bản trong cấu trúc nhân cách nói chung và là yếu tố nền tảng tạo nên nhân cách của một con người.
Do vậy, trong mọi thời đại, các chương trình giáo dục được áp dụng, tuy có khác nhau về cấu trúc, phương pháp và nội dung giáo dục… nhưng đều hướng tới mục tiêu nhân cách. Trong đó việc hình thành phẩm chất và năng lực con người (đức, tài) được quan tâm nhấn mạnh.
Qua các thời kỳ với các giai đoạn lịch sử khác nhau, yêu cầu về nhân cách nói chung và phẩm chất, năng lực nói riêng của con người với tư cách là thành viên trong xã hội cũng có những thay đổi phù hợp với đòi hỏi của thời đại.
Theo xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, nền giáo dục nước ta cũng đang trong tiến trình đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Nếu như trước đây giáo dục chú trọng mục tiêu giáo dục toàn diện cho học sinh và giúp người học hình thành hệ thống kiến thức, kỹ năng, thái độ thì ngày nay, điều đó vẫn còn đúng, còn cần nhưng chưa đủ.
Thật vậy, trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với những tác động tích cực của nền kinh tế tri thức và tiến bộ của thông tin, truyền thông, giáo dục cần phải giúp người học hình thành một hệ thống phẩm chất, năng lực đáp ứng được với yêu cầu mới. Hệ thống phẩm chất, năng lực đó được cụ thể hóa phù hợp với sự phát triển tâm lý, sinh lý của người học, phù hợp với đặc điểm môn học và cấp học, lớp học. Theo đó, những phát triển của phẩm chất, năng lực người học trong quá trình giáo dục cũng sẽ là quá trình hình thành, phát triển, hoàn thiện nhân cách con người.
2.2.1. Khái niệm năng lực
Khái niệm năng lực được hiểu dưới nhiều cách khác nhau:
Năng lực là khả năng đáp ứng thích hợp và đầy đủ các yêu cầu của một lĩnh vực hoạt động” (Từ Điển Webster’s New 20th Century, 1965).
Năng lực là biết sử dụng các kiến thức và các kỹ năng trong một tình huống có ý nghĩa” (Rogiers, 1996).
Năng lực là một tập hợp các kiến thức, kỹ năng, và thái độ phù hợp với một hoạt động thực tiễn” (Barnett, 1992).
Năng lực là tập hợp các tính chất hay phẩm chất của tâm lí cá nhân, đóng vai trò là điều kiện bên trong, tạo thuận lợi cho việc thực hiện tốt một dạng hoạt động nhất định” (Từ điển Tâm lí học,Vũ Dũng, 2000).
Năng lực là những khả năng và kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ xã hội…và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt” (F.E.Weinert, 2001).
Năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể” (OECD, 2002).
Theo Bernd Meier và Nguyễn Văn Cường: Năng lực là khả năng thực hiện có trách nhiệm và hiệu quả các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề trong các tình huống thay đổi thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sẵn sàng hành động”.
Năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,… thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể”.

2.2.2. Các loại năng lực và cấu trúc năng lực
2.2.2.1. Các loại năng lực
Theo có 4 loại năng lực tương ứng với các khả năng cần cho người lao động mới trong xã hội tri thức đó là:
– Năng lực tư duy.
– Năng lực hành động.
– Năng lực quan hệ, giao tiếp, thuyết phục, lã nh đạo, làm việc với người khác.
– Năng lực tiếp thu, đổi mới, sáng tạo và phát triển.
Ngày nay, người ta quan tâm đến việc phát triển NL hành động là nhiều.
Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể xác định năng lực của học sinh gồm:
Năng lực cốt lõi và NL đặc biệt môn học.
Năng lực cốt lõi: là năng lực cơ bản thiết yếu mà bất kì ai cũng cần phải có để sống, học tập và làm việc hiệu quả”.
Năng lực đặc biệt: là những năng khiếu về trí tuệ, văn nghệ, thể thao, kỹ năng sống…nhờ tố chất có sẵn ở mỗi con người”.
Cần hình thành và phát triển cho HS những năng lực cốt lõi sau:
Năng lực chung: Những năng lực chung được tất cả các môn học và hoạt động giáo dục góp phần hình thành, phát triển: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo”.
Năng lực chuyên môn: được hình thành, phát triển chủ yếu thông qua một số môn học và hoạt động giáo dục nhất định: năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất”.
Môn học nào cũng góp phần vào việc hình thành, phát triển các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung của học sinh đồng thời còn hình thành và phát triển NL đặc thù của môn học. Với môn Hóa học NL đặc thù gồm các năng lực sau: NL vận dụng kiến thức hoá học vào thực tiễn, NL sử dụng ngôn ngữ hóa học; NL thực hành hóa học….
2.2.2.2. Cấu trúc năng lực
Theo cấu trúc chung của năng lực hành động gồm các năng lực sau:
Năng lực chuyên môn: là khả năng thực hiện các nhiệm vụ chuyên môn cũng như đánh giá kết quả một cách độc lập, có phương pháp và chính xác về mặt chuyên môn.
Năng lực phương pháp: là khả năng hành động có kế hoạch, định hướng mục đích trong việc giải quyết các nhiệm vụ và vấn đề. Trung tâm của năng lực phương pháp là những phương thức nhận thức, xử lí, đánh giá, truyền thụ và giới thiệu trình bày tri thức.
Năng lực xã hội: là khả năng đạt được mục đích trong những tình huống xã hội, trong những nhiệm vụ khác nhau và sự phối hợp chặt chẽ với những thành viên khác.
Năng lực cá thể: là khả năng xác định, suy nghĩ và đánh giá được những cơ hội phát triển, giới hạn của mình, phát triển được năng khiếu cá nhân, xây dựng kế hoạch cho cuộc sống riêng, thực hiện hóa kế hoạch đó; những quan điểm, chuẩn giá trị đạo đức và động cơ chi phối các hành vi ứng xử.
Mô hình bốn trụ cột giáo dục của UNESCO ứng với bốn thành phần năng lực trên.

Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi đi nghiên cứu về năng lực giải bài tập môn hóa học phần oxit axit tác dụng với dung dịch kiềm bằng phương pháp bảo toàn ion của HS THPT là chính. Đây là một trong những năng lực đặc thù quan trọng cần được chú trọng phát triển triển thông qua nội dung bài học ở mọi cấp học.
2.3. Phẩm chất và năng lực
Theo từ điển Tiếng Việt:
Phẩm chất là cái làm nên giá trị của người hay vật. Hoặc: Phẩm chất là những yếu tố đạo đức, hành vi ứng xử, niềm tin, tình cảm, giá trị cuộc sống; ý thức pháp luật của con người được hình thành sau một quá trình giáo dục.
Cũng theo từ điển Tiếng Việt: Năng lực là khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó. Hoặc: Năng lực là khả năng huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng để thực hiện thành công một loại công việc trong một bối cảnh nhất định. Năng lực gồm có năng lực chung và năng lực đặc thù. Năng lực chung là năng lực cơ bản cần thiết mà bất cứ người nào cũng cần phải có để sống và học tập, làm việc. Năng lực đặc thù thể hiện trên từng lĩnh vực khác nhau như năng lực đặc thù môn học là năng lực được hình thành và phát triển do đặc điểm của môn học đó tạo nên.