SKKN Sử dụng bài tập thực hành, thí nghiệm và dự án thực tiễn trong dạy học Hóa học 11 để phát triển tư duy kinh tế cho học sinh phổ thông

PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đào tạo những người lao động phát triển toàn diện, có tư duy sáng tạo, có năng lực thực hành giỏi, có khả năng đáp ứng đòi hỏi ngày càng cao trước yêu cầu đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá gắn liền với phát triển nền kinh tế tri thức và xu hướng toàn cầu hoá là nhiệm vụ cấp bách đối với ngành giáo dục nước ta hiện nay. Để thực hiện được nhiệm vụ đó, sự nghiệp giáo dục cần phải được đổi mới. Cùng với những thay đổi về nội dung, cần có những đổi mới căn bản về tư duy giáo dục và phương pháp dạy học, trong đó phương pháp dạy học môn Hóa học là một yếu tố quan trọng.
Hiện nay, nước ta mỗi năm có hàng vạn thanh niên sau khi tốt nghiệp trung học phổ thông đã trực tiếp lao động sản xuất ở các ngành nghề và cơ sở kinh tế khác nhau. Một bộ phận khác được học lên ở các trường chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học để rồi trực tiếp hay gián tiếp lao động hoặc tham gia quản lí kinh tế. Họ là những người phải đối đầu với nền kinh tế thị trường nhiều thành phần và sự phát triển như vũ bão của khoa học, kĩ thuật và công nghệ. Họ luôn phải giải quyết các bài toán kinh tế khác nhau do thực tiễn sản xuất yêu cầu. Vì vậy, việc giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ xây dựng niềm tin, khả năng tư duy, nhất là tư duy kinh tế là yêu cầu khách quan của cuộc sống mà bất cứ môn học nào trong nhà trường phổ thông cũng phải có trách nhiệm thực hiện tốt.
Hóa học là một môn khoa học thực tiễn, có ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau của khoa học, công nghệ, sản xuất và đời sống xã hội hiện đại, nó thúc đẩy mạnh mẽ quá trình sản xuất, được coi là chìa khoá của sự phát triển. Tuy nhiên, theo điều tra của tác giả, có 9,59% học môn Hóa học vì bắt buộc. 53,1% vì mục đích thi cử, chỉ 37% học sinh được điều tra yêu thích môn Hóa học và thấy môn Hóa học có nhiều ứng dụng vào cuộc sống và thực tế môn Hóa học ngày càng “thất sủng”, số lượng học sinh theo học môn Hóa ngày càng ít, điều này có lẽ do trong chương trình Hóa học phổ thông hiên nay, đã có một số phần kiến thức gắn liền với thực tế sản xuất tuy nhiên dung lượng chưa nhiều và còn mang nặng tính hàn lâm, học sinh rất khó vận dụng kiến thức đã học vào đời sống sản xuất. Vì vậy việc đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học là một vấn đề cấp thiết.
Chương trình Hóa học lớp 11 là một nội dung kiến thức rất quan trọng, có nhiều phần kiến thức như pH, phản ứng trao đổi ion, phần hóa học hữu cơ…có thể được áp dụng để nâng cao hiệu quả kinh tế trong quá trình sản xuất, tuy nhiên trong sách giáo khoa, phần kiến thức liên hệ thực tế hầu như chưa có. Ở nước ta, cho đến nay, trong lĩnh vực dạy học Hóa học, đã có nhiều công trình nghiên cứu về phát triển năng lực tư duy cho học sinh, như phát triển năng lực tư duy sáng tạo, tư duy giải quyết vấn đề …. Nhưng hầu như chưa có những công trình nghiên cứu về phát triển tư duy kinh tế cho học sinh. Vì những lí do đã trình bày ở trên, tôi chọn đề tài: “Sử dụng bài tập thực hành, thí nghiệm và dự án thực tiễn trong dạy học Hóa học 11 để phát triển tư duy kinh tế cho học sinh phổ thông ” để thực hiện trong sáng kiến kinh nghiệm này.
2. TÍNH MỚI CỦA ĐỀ TÀI
Như đã trình bày trong phần lý do chọn đề tài ở trên, sáng kiến kinh nghiệm này là một kiểu tiếp cận mới mẻ về tư duy trong hoạt động dạy học, khi mà việc dạy học gắn liền với hoạt động sản xuất và tư duy kinh tế. Đặc biệt nội dung mà sáng kiến này áp dụng là chương trình Hóa học lớp 11 có nhiều vấn đề liên quan đến thực tế mà sách giáo khoa chưa đề cập đầy đủ, phần liên hệ thực tế hầu như không có. Đây là một hướng dạy học rất khác trong Hóa học mà chưa có sáng kiến nào trước đây từng đề cập đến, góp phần thay đổi cách dạy và cách học của giáo viên và học sinh để Hóa học không phải lý thuyết khô khan mà còn là một môn học có nhiều ứng dụng và hấp dẫn. Vì vậy, đề tài này hoàn toàn mới.
3. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI
– Làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn liên quan đến đề tài.
– Phân tích được thực trạng vận dụng kiến thức Hóa học, đặc biệt là kiến thức Hóa học lớp 11 vào các tình huống thực tế và giải quyết các vấn đề nảy sinh trong đời sống sản xuất.
– Đề xuất được các giải pháp hình thành và phát triển tư duy kinh tế cho học sinh thông qua hoạt động dạy học môn Hóa học thông qua bài tập thực hành thí nghiệm và các dự án dạy học.
– Xây dựng được hệ thống kiến thức, câu hỏi bài tập theo mục tiêu phát triển tư duy kinh tế cho học sinh THPT qua các bài tập thực hành thí nghiệm.
– Hướng dẫn học sinh vận dụng được kiến thức đã học áp dụng vào đời sống sản xuất và thực hiện một số dự án dạy học.
– Thực nghiệm sư phạm để nghiên cứu hiệu quả của đề tài khả năng áp dụng đề tài đó vào quá trình dạy học, rút ra kết luận, giúp học sinh THPT phát triển tư duy kinh tế và hình thành thái độ, hành vi đúng đắn trong hoạt động nhận thức.

PHẦN 2: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN
1.1.1. Tư duy kinh tế [4]
Cụm từ “Tư duy kinh tế” đã được nhắc đến rất nhiều, tuy nhiên hầu như chưa thấy tài liệu đưa ra định nghĩa tường minh về loại hình tư duy này cũng như nghiên cứu về cấu trúc và thành phần của nó. Tuỳ theo từng vấn đề, nội dung cụ thể mà người ta đưa ra cách hiểu về tư duy kinh tế khác nhau.
Chẳng hạn, trong triết lý kinh doanh, tư duy kinh tế là quan trọng nhất. Trong đó tư duy kinh tế phải luôn lấy hiệu quả kinh tế làm mục tiêu cuối cùng, phải biết nắm bắt cơ vận hội, phải mang tính tổng hợp liên ngành và bị ràng buộc bởi nhiều mối liên hệ. Cuối cùng, tư duy kinh tế không chỉ phản ánh bản chất các quan hệ kinh tế trong trong ý thức của chủ thể kinh tế mà còn là phương thức thực hiện. Cụ thể, tư duy kinh tế của nhà kinh doanh được biểu hiện bằng lao động trí tuệ của họ thông qua các nhiệm vụ sau:
– Đề ra và lựa chọn chiến lược kinh doanh tối ưu trong cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
– Quyết định quản trị.
– Tổ chức hành động thực hiện quyết định điều hành doanh nghiệp.
– Kiểm tra thực hiện quyết định quản trị.
Một số quan điểm lại cho rằng tư duy kinh tế là sự phản ánh vào ý thức con người các hiện tượng, quá trình và quy luật của nền sản xuất xã hội dưới dạng một hệ thống khái niệm. Cùng với những quy luật phổ biến của tư duy nói chung, tư duy kinh tế có những quy luật vận động đặc thù. Nó ra đời và phát triển trong quá trình hoạt động thực tiễn sản xuất xã hội của con người, để nhằm giải quyết những nhiệm vụ thực tiễn đặt ra. Mỗi cơ chế quản lí đều dựa trên cơ sở tư duy kinh tế nhất định, do vậy tư duy kinh tế có nhiệm vụ nhận thức và cải biến nền sản xuất xã hội. Đối tượng phản ánh của tư duy kinh tế ở nước ta hiện nay là nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Tư duy kinh tế phục vụ cho những nhiệm vụ kinh tế trên các hạch toán và kinh doanh, từ tổ chức sản xuất, chế biến sản phẩm thành hàng hoá, bảo quản và tiêu thụ,…
Tư duy kinh tế của học sinh THPT là một loại hình tư duy được đặc trưng bởi các thành phần sau:
– Xem xét tính khả thi của vấn đề cần giải quyết.
– Lựa chọn phương án tối ưu nhằm đạt được hiệu quả cao.
– Xem xét các kiến thức đã học dưới góc độ thực tiễn.
1.1.2. Dạy học thực hành, thí nghiệm [7], [8], [12], [13]
1.1.2.1. Khái niệm
Dạy học thực hành là cách thức dạy học mà học sinh làm việc độc lập hoặc làm việc theo nhóm trên đối tượng thực hành dưới sự hướng dẫn của giáo viên để tìm ra tri thức mới hoặc ôn tập, củng cố, qua đó hình thành, phát triển các năng lực hóa học.
Dạy học thực hành có một số đặc điểm cơ bản như sau: hóa chất, dụng cụ, máy móc, phòng thực hành với các thiết bị dạy học là các yếu tố rất quan trọng trong dạy học thực hành. Thường tổ chức thực hành theo nhóm để tăng cường sự hợp tác, hỗ trợ lẫn nhau, tiết kiệm thời gian đồng thời giảm số lượng mẫu vật, dụng cụ, hóa chất.
1.1.2.2. Cách tiến hành
Để thực hiện dạy học thực hành, giáo viên thường tiến hành theo 4 bước cơ bản như sau:
* Bước 1: Giới thiệu thực hành
Giáo viên lưu ý những quy tắc an toàn trong thực hành, đồng thời giới thiệu mục tiêu, mẫu vật, dụng cụ và cách tiến hành. Ở bước này, giáo viên nên tổ chức cho học sinh tự tìm hiểu. Giáo viên giới thiệu và đặt một số câu hỏi nhằm kiểm tra khả năng của học sinh hiểu về mục tiêu, hóa chất, dụng cụ và cách tiến hành. * Bước 2: Học sinh thực hành
Giáo viên chia nhóm, phát hoặc kiểm tra hóa chất, dụng cụ cho từng nhóm. Các nhóm phân công nhiệm vụ phù hợp cho từng thành viên. Trước khi làm thí nghiệm, giáo viên yêu cầu học sinh đặt giả thuyết, dự kiến các kết quả có thể xảy ra.
Quá trình học sinh thực hành có thể thực hiện theo 3 cách:
– Giáo viên làm mẫu, học sinh bắt chước.
– Giáo viên hướng dẫn, gợi ý cho học sinh làm thực hành.
– Học sinh tự lực thực hiện thực hành.
Học sinh làm thực hành theo trình tự các bước: Theo dõi, ghi chép, vẽ, chụp hình lại kết quả thực hành. Giáo viên cần theo dõi, quan sát, hướng dẫn các thao tác thực hành cho học sinh.
* Bước 3: Báo cáo, thảo luận
Học sinh sẽ báo cáo và giải thích kết quả thực hành. Giáo viên tổ chức cho học sinh thảo luận, mở rộng vấn đề hoặc vận dụng vào thực tiễn. Trong quá trình thảo luận, giáo viên đặt các câu hỏi, các tình huống thực tiễn nhằm kết nối kết quả thực hành với nội dung tri thức của chủ đề.
* Bước 4: Nhận xét, đánh giá
Học sinh sử dụng bảng tiêu chí để tự đánh giá, đánh giá chéo. Giáo viên nhận xét, đánh giá chung tinh thần, thái độ, khả năng hợp tác, kết quả thực hành của học sinh. Sau đó, giáo viên kết luận về kết quả rút ra từ bài thực hành và kinh nghiệm tổ chức.
1.1.2.3. Định hướng sử dụng dạy học thực hành cho môn Hóa học
Dạy học thực hành có ưu thế trong việc phát triển thành phần năng lực đặc thù, năng lực chung và phẩm chất chủ yếu như: Năng lực tìm hiểu thế giới tự nhiên dưới góc độ hóa học; Năng lực giao tiếp và hợp tác; Phẩm chất trung thực; Phẩm chất trách nhiệm…
Khi sử dụng dạy học thực hành trong môn Hóa học, giáo viên cần lưu ý:
– Chuẩn bị các loại hóa chất, dụng cụ, thiết bị cần thiết.
– Tìm hiểu và thực hiện trước các nội dung thực hành trong chương trình môn Hóa học.
– Thiết kết phiếu thực hành, các tiêu chí đánh giá quá trình thực hành của học sinh.
– Đảm bảo quy tắc an toàn phòng thực hành.
– Trang bị cho học sinh kỹ năng thực hành cơ bản, tích cực chủ động trong quá trình thực hành.
1.1.2.4. Định hướng dạy học thực hành trong chương trình môn Hoá học
Trong giờ thực hành hoá học của chương trình hiện hành, GV thường tổ chức cho HS thực hành thí nghiệm theo hướng dẫn. Tuy nhiên, để phát triển NL cho HS, nên xây dựng bài thực hành dưới dạng bài tập thực nghiệm, các tình huống có vấn đề,.., trong đó HS không chỉ rèn luyện các kĩ năng thực hành mà còn có nhiều cơ hội để phát triển kĩ năng tư duy bậc cao như đặt câu hỏi, nêu giả thuyết, kĩ năng siêu nhận thức. Đồng thời, GV có thể xây dựng và sử dụng các bài tập thực nghiệm để HS vận dụng kiến thức kĩ năng đã học để giải quyết các vấn đề cụ thể về mặt thực nghiệm trong môn Hoá học.
Quy trình tổ chức hoạt động dạy học ở phòng thí nghiệm như sau:
* Giai đoạn 1: Chuẩn bị
Trước buổi học tại phòng thí nghiệm, GV yêu cầu HS chuẩn bị trước:
Tìm hiểu về nội quy an toàn phòng thí nghiệm (GV có thể cung cấp cho HS thông qua văn bản nội quy an toàn phòng thí nghiệm hoặc các video clip về cách sơ cứu hoặc các cảnh báo khác.
Chuẩn bị trước nội dung bài học, đặc biệt là các thí nghiệm sẽ thực hiện.
GV có thể yêu cầu HS làm bài kiểm tra ngắn về an toàn phòng thí nghiệm trước hoặc đầu buổi học.
* Giai đoạn 2: Dạy học tại phòng thí nghiệm
Bước Tên bước Mô tả hoạt động

Phổ biến nội quy an toàn phòng thí nghiệm( Đối với bài mở đầu) Đây là yêu cầu bắt buộc trong khi dạy học tại phòng thí nghiệm nhằm đảm bảo an toàn cho HS và GV. GV sử dụng nhiều phương tiện để phổ biến nội quy an toàn phòng thí nghiệm và một số lưu ý riêng với hệ thống thí nghiệm thực hành trong buổi học.

Xác định mục tiêu thực hành thí nghiệm GV nêu mục tiêu thực hành thí nghiệm hoặc GV hướng dẫn HS xác định mục tiêu của bài thực hành. GV cũng cần hướng dẫn cho HS đặc được các câu hỏi nghiên cứu, hình thành giả thuyết khoa học.

Thống nhất tiến trình và
thao tác thực hành thí nghiệm GV cần thống nhất với HS về trình tự các bước thực hiện thí nghiệm. GV có thể giải thích hoặc đặt các câu hỏi yêu cầu HS trình bày về cơ sở khoa học các bước thực hiện.
Đối với những thí nghiệm có nhiều thao tác khó, GV có thể làm mẫu các bước (nếu cần thiết) hoặc sử dụng phim hướng dẫn cho HS.
4 HS tiến hành thí nghiệm – HS tiến hành các bước đã được thống nhất.
– HS quan sát hiện tượng, các thông số đo lường (nhiệt độ, thể tích, pH…) và ghi chép kết quả.

Xử lý số liệu, rút ra kết luận khoa học/ Viết báo cáo thực hành – HS xử lý được kết quả thu được. Có thể sử dụng thống kê toán học, qua đó, xác định các kiến thức cơ sở để giải thích, rút ra các kết luận khoa học.
-HS tự đối chiếu với giả thuyết đưa ra hoặc theo sự hướng dẫn của GV, từ đó rút ra kết luận chính xác và viết báo cáo thu hoạch.
Trong giai đoạn này, GV có thể dặt những câu hỏi để khai thác mức độ hiểu biết, kĩ năng thực hành, thí nghiệm của HS.
Đánh giá, tự đánh giá Các nhóm/ cá nhân tự đánh giá/ đánh giá lẫn nhau.
GV đánh giá chung
Quy trình tổ chức hoạt động dạy học ở phòng thí nghiệm được tóm tắt trong bảng dưới đây: