SKKN Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống nhằm rèn luyện năng lực tự học cho học sinh trong dạy học phần Cân bằng và chuyển động của vật rắn – Vật lí 10 THPT

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
Cuộc sống đang biến động và đổi thay không ngừng, lượng kiến thức mới của nhân loại tăng lên với tốc độ chóng mặt, trong khi đó thời gian học kiến thức mới trên ghế nhà trường rất hữu hạn. Do đó để tiếp nhận được lượng kiến thức mới đồ sộ của nhân loại, đòi hỏi mỗi cá nhân phải có năng lực tự học (NLTH) tốt mới có thể cập nhật được kịp thời lượng kiến thức mới của nhân loại. Phát triển năng lực tự học trở thành yêu cầu cấp bách đối với tất cả các quốc gia, các tổ chức giáo dục và các doanh nghiệp.
Trong đổi mới giáo dục ở hầu khắp các nước trên thế giới, người ta rất quan tâm đến phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua các môn học, thể hiện rõ nét trong quan điểm trình bày kiến thức và phương pháp (PP) dạy học thông qua chương trình, sách giáo khoa. Đặc biệt trong những năm gần đây, với sự bùng phát đại dịch Covid-19, nhiều quốc gia phải đóng cửa trường học thì năng lực tự học là yếu tố then chốt để người học vẫn có thể lĩnh hội kiến thức tốt khi không được đến trường.
Ở Việt nam, nghị quyết số 29, Hội nghị Trung ương 8 khoá XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ các quan điểm, mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp, trong đó có nhấn mạnh: Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học.
Ở trường phổ thông, có thể xem học Vật lí là học vận dụng sáng tạo kiến thức, kĩ năng (KN), năng lực (NL) của người học để giải thích các hiện tượng thực tiễn liên quan đến thế giới quan thông qua đó phát triển ý tưởng nghiên cứu khoa học cho học sinh (HS). Dạy học Vật lí là tổ chức các hoạt động nhằm hình thành kiến thức, kĩ năng từ đó hình thành và phát triển các phẩm chất và năng lực (NL) cho học sinh. Hơn nữa Vật lí là môn khoa học thực nghiệm, mang tính đặc thù riêng của khoa học Vật lí nên chứa đựng nhiều tiềm năng để phát triển NL tự học cho học sinh.
Thực hiện chỉ đạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong thời gian qua, hoạt động dạy học Vật lí ở các trường phổ thông đã có nhiều đổi mới, đáp ứng phần nào các mục tiêu, nhiệm vụ đã đề ra. Tuy nhiên, để thực sự hình thành và phát triển năng lực cho HS thì vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn.
Năm học 2021 – 2022 là một năm học rất đặc biệt, cả nước khai giảng online từ các cháu mầm non đến những anh chị đại học. Học sinh không thể đến trường vì đại dịch Covid–19. Các con phải học online, nội dung kiến thức phải giảm tải nhiều.
Với tinh thần ngừng đến trường – không ngừng việc học, thì năng lực tự học được quan tâm hơn bao giờ hết.
Trong chương trình Vật lí THPT, phần Cân bằng và chuyển động của vật rắn có vị trí rất quan trọng. Kiến thức và kĩ năng phần này có vai trò quan trọng trong cuộc sống cũng như trong kĩ thuật. Những kiến thức của phần Cân bằng và chuyển động của vật rắn là nền tảng để các em hiểu rõ cân bằng của một vật rắn như cân bằng của các cây cầu, công trình, nhà xưởng, đồ vật … đó là nguyên lí để những công trình bền vững theo thời gian. Qua phân tích cấu trúc, nội dung phần Cân bằng và chuyển động của vật rắn kết hợp với thực tiễn dạy học của bản thân, chúng tôi thấy có thể phát triển năng lực tự học cho HS trong quá trình dạy học phần này.
Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu “Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống nhằm rèn luyện năng lực tự học cho học sinh trong dạy học phần Cân bằng và chuyển động của vật rắn – Vật lí 10 THPT” nhằm tiếp cận việc thực hiện mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông mới thực hiện từ năm 2022.
PHẦN II: NỘI DUNG
1. CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1. Tình huống dạy học
Tình huống dạy học là đơn vị cấu trúc của bài học xây dựng kiến thức mới, chứa đựng mối liên hệ mục tiêu – nội dung – phương pháp.
1.2. Bài tập tình huống dạy học
Bài tập tình huống (BTTH) là những tình huống xảy ra trong quá trình dạy – học được cấu trúc dưới dạng bài tập.
1. 3. Dạy học bằng tình huống
Dạy học bằng tình huống là một phương pháp mà GV tổ chức cho HS xem xét, phân tích, nghiên cứu, thảo luận để tìm ra các phương án giải quyết cho các tình huống, qua đó mà đạt được các mục tiêu bài học đặt ra
1.4. Năng lực tự học
Theo Lê Công Triêm, NLTH là “khả năng tự mình tìm tòi, nhận thức và vận dụng kiến thức vào tình huống mới hoặc tương tự với chất lượng cao”. NLTH, tự nghiên cứu tạo cho người học một sự sẵn sàng về tâm lí tiếp nhận. Người học định hướng được nhu cầu học tập của mình; ý thức được yêu cầu của xã hội, cộng đồng đối với việc học tập. Người học sẽ phấn đấu thỏa mãn nhu cầu nhận thức bằng thái độ nghiêm túc học tập. Trong đó, biểu hiện của NLTH nằm trong biểu hiện của năng lực tự chủ và tự học ở cấp trung học phổ thông như sau.