SKKN Thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo tiếp cận PISA trong dạy học phần QUANG HỌC Vật lí 11 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018

PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Mục tiêu đổi mới của giáo dục nước ta hiện nay là chuyển từ nền giáo dục nặng về trang bị kiến thức (trả lời cho câu hỏi “Sau khi học xong, học sinh biết những gì?”) sang nền giáo dục phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học (trả lời cho câu hỏi “Sau khi học xong, học sinh làm được những gì?”). Mục tiêu này được nhấn mạnh trong các văn kiện của Đảng và Nhà nước như: Nghị quyết 29 – NQ/TW của Đảng và Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội.
Để thực hiện được mục tiêu trên và chuẩn bị tốt cho việc đưa chương trình sách giáo khoa 2018 vào giảng dạy thì nền giáo dục nước ta phải thực hiện thành công đổi mới đồng bộ phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học.
Thực trạng của dạy học và kiểm tra, đánh giá hiện nay còn nhiều hạn chế như: đang áp dụng phương châm “thi gì học ấy”; thiên về tái hiện kiến thức, chưa chú trọng kỹ năng; mang tính áp đặt, ít khuyến khích sự sáng tạo của học sinh; kiến thức mà học sinh được học và kiểm tra thường mang tính hàn lâm, ít gắn với các tình huống thực tiễn, khó đánh giá được năng lực, khả năng tư duy, khả năng vận dụng kiến thức kĩ năng của học sinh; các hình thức đánh giá chưa phong phú, đa dạng…..
Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (The Programme for International Student Assessment) – PISA được xây dựng và điều phối bởi tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) vào cuối thập niên 90 và hiện vẫn diễn ra đều đặn với chu kì 3 năm. Trong đề thi PISA, các tình huống được đưa ra để đánh giá các năng lực có liên quan mật thiết đến những vấn đề trong cuộc sống và toàn cầu. Nội dung các bài tập không mang nặng về kiến thức mà tập trung đánh giá năng lực vận dụng trong các tình huống cụ thể, giúp học sinh thấy được vai trò quan trọng của kiến thức trong cuộc sống từ đó kích thích được sự say mê tìm tòi, khám phá của các em. Các câu hỏi trong PISA được phân ra nhiều mức độ, giúp giáo viên đánh giá năng lực tư duy, năng lực ngôn ngữ, năng lực vận dụng vào thực tiễn của học sinh. Vì vậy, nếu giáo viên khai thác một số bài toán theo dạng thức PISA một cách phù hợp sẽ đánh giá được năng lực của học sinh, tăng cường cho các em khả năng giải quyết các vấn đề nảy sinh từ thực tiễn cuộc sống, giúp các em say mê học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học.
Phần “Quang học” là một trong hai phần lớn của chương trình học kỳ 2 Vật lí lớp 11. Ngành quang học có sự liên quan và ứng dụng cho nhiều lĩnh vực như thiên văn học, các lĩnh vực kỹ thuật, chụp ảnh, và y học (bao gồm nghiên cứu về mắt và đo lường thị lực). Những ứng dụng của quang học có thể thấy trong nhiều lĩnh vực công nghệ và đời sống, như gương, thấu kính, kính thiên văn, kính hiển vi, laser, và sợi quang học.
Vì những lý do nêu trên, chúng tôi đã chọn nội dung “Thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo tiếp cận PISA trong dạy học phần “QUANG HỌC” Vật lí 11 THPT nhằm phát triển năng lực cho học sinh theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018” làm đề tài nghiên cứu của mình .
2. Mục đích nghiên cứu
Đề tài tập trung xây dựng hệ thống bài tập theo tiếp cận PISA, vận dụng chúng vào trong dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh theo phát triển năng lực trong phần Quang học Vật lí 11 THPT.
3. Đối tượng nghiên cứu
– Hoạt động dạy, học phần “Quang học” Vật lí lớp 11 THPT,
– Kiểm tra, đánh giá trong dạy học Vật lí,
– Chương trình đánh giá học sinh quốc tế của OECD (PISA).
4. Phạm vi nghiên cứu
– Bài toán tiếp cận PISA trong phần “Quang học” Vật lí 11 THPT,
– Dạy học và kiểm tra đánh giá theo phát triển năng lực học sinh trong chương trình giáo dục phổ thông 2018.
5. Đóng góp mới của đề tài
– Đưa ra cách xây dựng bài tập theo tiếp cận PISA,
– Xây dựng được hệ thống bài tập vật lí có tính mới: hệ thống bài tập theo tiếp cận PISA ở phần Quang học vật lí 11 THPT. Hệ thống bài tập được xây dựng tương đối đa dạng về thể loại, giúp HS thể hiện năng lực vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn, mức độ phù hợp với nhận thức của HS THPT, đáp ứng theo yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông 2018,
– Xây dựng được tiến trình dạy học có sử dụng hệ thống bài tập theo tiếp cận PISA và đề kiểm tra đánh giá được năng lực của học sinh. Tiến trình dạy học hay bài kiểm tra đều xác định rõ mục tiêu trong đó chỉ cụ thể các năng lực thành phần cần đánh giá.

PHẦN 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
Chương 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG
HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO TIẾP CẬN PISA TRONG DẠY HỌC
PHẦN QUANG HỌC VẬT LÍ 11 THPT NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH THEO CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018.
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA)
1.1.1.1. Khái niệm PISA
PISA là bốn chữ cái viết tắt của cụm từ “The Programme for International Student Assesment”. Đây là “ Chương trình đánh giá học sinh quốc tế”, một chương trình do Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế thế giới – Organization for Economic Cooperation and Development – OECD sáng lập và tổ chức thực hiện. Học sinh tham gia PISA phải có độ tuổi từ 15 năm 3 tháng đến 16 năm 2 tháng, là lúc các em kết thúc chương trình giáo dục bắt buộc ở hầu hết các trường phổ thông trên thế giới.
1.1.1.2. Mục đích của PISA
Mục tiêu tổng quát của chương trình PISA nhằm kiểm tra xem, khi đến độ tuổi kết thúc giai đoạn giáo dục bắt buộc, HS đã được chuẩn bị để đáp ứng các thách thức của cuộc sống sau này ở mức độ nào.
Song song với mục đích chung, chương trình đánh giá PISA còn hướng vào các mục đích cụ thể sau:
– Xem xét đánh giá các mức độ năng lực đạt được ở các lĩnh vực Đọc hiểu, Toán học và Khoa học của HS ở độ tuổi 15,
– Nghiên cứu ảnh hưởng của các chính sách đến kết quả học tập của HS,
– Nghiên cứu hệ thống các điều kiện giảng dạy – học tập có ảnh hưởng đến kết quả học tập của HS,
– Xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia và quốc tế,
– Tham gia PISA là tham gia lâu dài, do đó, các quốc gia có thể thấy được sự phát triển giáo dục của quốc gia mình qua các chu kì đánh giá.
1.1.1.3. Các năng lực được đánh giá của PISA
PISA tập trung đánh giá ở ba năng lực:
– Năng lực toán học phổ học thông: là khả năng nhận biết ý nghĩa, vai trò của kiến thức toán học trong cuộc sống; vận dụng và phát triển tư duy toán học để giải quyết các vấn đề của thực tiễn, đáp ứng nhu cầu đời sống hiện tại và tương lai một cách linh hoạt; là khả năng phân tích, suy luận, lập luận, khái quát hóa, trao đổi thông tin hiệu quả thông qua việc đặt ra, hình thành và giải quyết vấn đề toán học trong các tình huống, hoàn cảnh khác nhau, trong đó chú trọng quy trình, kiến thức và hoạt động,
– Năng lực đọc hiểu phổ thông: Định nghĩa về NL Đọc hiểu PISA như sau “Năng lực đọc hiểu là hiểu, sử dụng, phản ánh và liên kết vào các văn bản viết, nhằm đạt được các mục tiêu cá nhân, phát triển kiến thức và tiềm năng cá nhân, và tham gia vào xã hội”,
– Năng lực khoa học phổ thông: Theo mục đích của PISA, năng lực khoa học là của cá nhân về:
+ Kiến thức khoa học và sử dụng kiến thức đó để xác định các câu hỏi, tiếp thu kiến thức mới, giải thích các hiện tượng khoa học và rút ra kết luận dựa trên bằng chứng về những vấn đề liên quan tới khoa học,
+ Sự hiểu biết về các đặc trưng của khoa học là một hình thức về tìm hiểu và tri thức nhân loại,
+ Sẵn sàng tham gia vào các vấn đề liên quan tới khoa học và các ý tưởng khoa học như một công dân có suy nghĩ.
Bên cạnh ba NL chính trên, bắt đầu từ chu kỳ 2006, PISA đưa vào đánh giá thêm một số NL mới: Kỹ năng GQVĐ (2006), NL tài chính (2009), NL sử dụng máy tính (2012), NL công dân toàn cầu (2018).
1.1.1.4. Cấu trúc bài toán PISA
Mỗi bài toán (Unit) trong đề thi của PISA có cấu trúc như sau:
– Tiêu đề: là các tình huống thực tiễn,
– Phần dẫn: là thông tin được đưa ra như một ngữ cảnh cho nhiều câu hỏi (Item). Cách trình bày phần dẫn khá phong phú như: văn bản, hình ảnh, hình vẽ, bảng biểu, biểu đồ, đồ thị….
– Các nhiệm vụ (câu hỏi – items).
1.1.1.5. Các kiểu câu hỏi trong PISA
Bài toán trong đề thi PISA sử dụng các dạng câu hỏi sau:
– Câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn: HS lựa chọn một đáp án đúng duy nhất trong các đáp án đưa ra,
– Câu hỏi Có – Không, Đúng – Sai phức hợp: HS phải đưa ra lựa chọn của mình trong một chuỗi các đáp án có dạng Có/Không hoặc Đúng/Sai,
– Câu hỏi đóng đòi hỏi trả lời: Câu hỏi chỉ nhằm mục đích xác nhận thông tin, không có tính gợi mở,
– Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời ngắn: HS viết câu trả lời ngắn hoặc đáp án tính toán số học vào chỗ dấu “…..”,
– Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời dài: HS viết câu trả lời dạng lập luận hoặc trình bày chi tiết lời giải.