SKKN Tổ chức dạy học theo góc bài Tán sắc ánh sáng – Vật lí 12.

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong xu thế phát triển và hội nhập quốc tế hiện nay, đòi hỏi phải có những con người mới – phát triển toàn diện về mọi mặt, đáp ứng nhu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phù hợp với thực tiễn và đời sống Việt Nam đồng thời tiếp cận trình độ giáo dục phổ thông ở các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới. Kéo theo đó, tất yếu rằng việc dạy học cũng không ngừng phải đổi mới. Không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức, giáo dục Việt Nam phải đổi mới mạnh mẽ, sâu sắc, toàn diện từ phương pháp học tập truyền thống sang việc sử dụng những phương pháp mới, mang đầy tính sáng tạo và đảm bảo đem lại hiệu quả tối đa cho việc lĩnh hội kiến thức.
Thực trạng giáo dục Việt Nam đã và đang có những cải cách to lớn trong việc chú trọng đổi mới mục tiêu, nội dung chương trình, SGK và nhất là đổi mới phương pháp. Nhưng bên cạnh đó, lối truyền thụ một chiều vẫn đang song song tồn tại. Chiến lược chiến phát triển giáo dục trong những năm gần đây đã nhấn mạnh: “Đổi mới và hiện đại hoá phương pháp giáo dục, chuyển từ việc truyền thụ tri thức thụ động thầy giảng – trò ghi sang hướng dẫn người học chủ động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức, dạy cho người học phương pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách có hệ thống có tư duy phân tích tổng hợp; phát triển năng lực của mỗi cá nhân; tăng cường tính chủ động tích cực của HS, sinh viên trong quá trình học tập…”. Vậy nên, điều cốt lõi là ngay từ bây giờ, mọi mục tiêu đề ra phải tập trung hướng tới một môi trường hoạt động học tập với tinh thần học tập tự giác, không ngừng tăng cường khả năng làm việc theo nhóm và rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
Vì vậy, các phương pháp học tập mới đề ra luôn lấy HS là trung tâm trong trong việc tiếp nhận kiến thức. Từ việc cho HS tự tìm hiểu, đến việc phân tích, giải thích và kết luận vấn đề. Việc giảng dạy chỉ còn là công cụ hỗ trợ cho quá trình tự hoàn thiện bản thân của HS – không hề hạ thấp mà còn đề cao cách truyền đạt của người giảng dạy. Có thể kể ra một số PPDH tích cực đang được sử dụng trong dạy học hiện đại hiện nay như: dạy học theo dự án, dạy học hợp tác, dạy học dựa trên vấn đề, dạy học theo hợp đồng, dạy học theo góc,…
Trong những PPDH hiện đại nhằm tăng cường hoạt động tự chủ, phương pháp tổ chức dạy có mục tiêu đặc biệt phát triển tính tích cực, tự giác tối đa cho người học là phương pháp tổ chức dạy học theo góc. Dạy học theo góc là một phương pháp tổ chức dạy học rất hiệu quả. Ngoài mục tiêu truyền đạt kiến thức, dạy học theo góc còn kích thích hứng thú say mê nghiên cứu, rèn luyện năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, gắn lí thuyết với thực hành, tư duy và hành động, rèn luyện năng lực cộng tác làm việc theo nhóm. Học phương pháp này, năng lực của bản thân người học được bộc lộ và phát triển hoàn toàn tự nhiên và theo cấp bậc, tự chủ chiếm lĩnh tri thức, từ đó làm nền tảng để phát triển các kĩ năng giải quyết vấn đề, các kĩ năng xã hội học,…
Với một phương pháp đầy tiềm năng, việc nghiên cứu, phát triển và vận dụng trong dạy học phổ thông nói chung và dạy học trong ngành Vật lí nói riêng là rất cần thiết và hoàn toàn đáp ứng được nhiệm vụ của công việc truyền tải kiến thức một cách linh động nhất có thể. Trong chương trình Vật lí phổ thông có rất nhiều nội dung kiến thức phù hợp với phương pháp dạy học hiện đại này, khi thực hiện giảng dạy phần kiến thức này có thể tổ chức giờ học theo phương pháp tổ chức dạy học theo góc nhằm phát huy tính tích cực, năng động, sáng tạo, đem lại hiệu quả đáng kể cho người học.
Xuất phát từ các lí do trên, tôi xét thấy cần thiết phải phát triển phương pháp tổ chức dạy học theo góc và tiến hành nghiên cứu đề tài: Tổ chức dạy học theo góc bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12.
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
Vận dụng các cơ sở lí luận của “Dạy học theo góc” để thiết kế tiến trình dạy học bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12 theo hướng phát huy hoạt động nhận thức tích cực, tự lực và sáng tạo của HS trong học tập. Cụ thể:
– Nghiên cứu các quan điểm dạy học tích cực và làm rõ cơ sở lí luận của dạy học theo góc.
– Nghiên cứu chương trình SGK hiện hành, sách GV và các tài liệu tham khảo có liên quan đến nội dung kiến thức bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12.
– Tìm hiểu thực tế dạy và học môn Vật lí, đặc biệt là nội dung kiến thức bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12
– Soạn thảo tiến trình dạy học theo phương pháp tổ chức dạy học theo góc bài “Tán sắc ánh sáng” đáp ứng yêu cầu phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS.
– Tiến hành TN sư phạm theo tiến trình đã soạn thảo để đánh giá hiệu quả của nó đối với việc lĩnh hội kiến thức mới và việc phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS trong quá trình học tập, từ đó bổ sung sửa đổi tiến trình dạy học đã soạn thảo cho phù hợp cũng như vận dụng linh hoạt mô hình này vào thực tiễn dạy học một số bài khác thuộc chương trình Vật lí phổ thông.
3. Đối tượng nghiên cứu
– Nội dung kiến thức bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12
– Hoạt động dạy và học bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lí 12.
4. Phạm vi nghiên cứu
– Nội dung kiến thức bài “Tán sắc ánh sáng” – Vật lý 12
– Các hoạt động dạy và học của GV và HS ở Trường THPT Hoàng Mai, Tỉnh Nghệ An.
5. Phương pháp nghiên cứu
– Phương pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu về các quan điểm, sự định hướng việc dạy và học tích cực cũng như đổi mới PPDH, PPDH theo góc, SGK, sách GV và các tài liệu khác liên quan.
– Phương pháp điều tra: Tìm hiểu việc dạy (thông qua nghiên cứu giáo án, dự giờ, trao đổi với GV) và việc học (thông qua trao đổi với HS, bài kiểm tra) nhằm sơ bộ đánh giá tình hình dạy học nội dung kiến thức bài “Tán sắc ánh sáng”.
– Phương pháp TN khoa học giáo dục: Tiến hành TN sư phạm với tiến trình dạy học đã soạn thảo theo kế hoạch. Phân tích kết quả thu được trong quá trình TN sư phạm, đối chiếu với mục đích nghiên cứu và rút ra kết luận của đề tài.
– Phương pháp thống kê toán học.

NỘI DUNG
1. CƠ SƠ LÝ LUẬN
1.1. Phương pháp dạy học tích cực
Bản chất của dạy học tích cực là đề cao chủ thể nhận thức, chính là phát huy tính tự giác, chủ động của người học, lấy người học làm trung tâm. Khai thác động lực của người học để để phát triển chính họ, coi trọng lợi ích nhu cầu của cá nhân người học, đảm bảo cho họ được thích ứng với đời sống xã hội. Dạy học tích cực tập trung vào giáo dục con người như một tổng thể.
Trong dạy học tích cực, GV giúp HS tự khám phá trên cơ sở tự giác và được tự do suy nghĩ, tranh luận, đề xuất giải quyết vấn đề. GV trở thành người thiết kế và tạo môi trường cho phương pháp học tích cực, khuyến khích, ủng hộ, hướng dẫn hoạt động của HS, thử thách và tạo động cơ cho HS, khuyến khích đặt câu hỏi và đặt ra vấn đề cần giải quyết. HS trở thành người khám phá, khai thác, tư duy, liên hệ, người thực hiện, chủ động trao đổi, xây dựng kiến thức và cao hơn nữa là “người nghiên cứu”. Qua kiểu dạy học này, HS được tập dượt giải quyết những tình huống vấn đề sẽ gặp trong đời sống xã hội. Thông qua đó, HS vừa lĩnh hội được kiến thức, vừa có những thái độ và hành vi ứng xử thích hợp cũng như HS đã tự lực hình thành và phát triển dần nhân cách của một con người hành động, con người thực tiễn “tự chủ, năng động, sáng tạo, biết lựa chọn các vấn đề để đi đến quyết định đúng, có năng lực giải quyết vấn đề, có năng lực tự học, biết cộng tác làm việc, có năng lực tự điều chỉnh”, đáp ứng mục tiêu giáo dục thời kì đổi mới.
1.2. Phương pháp dạy học theo góc
1.2.1. Thế nào là dạy học theo góc?
Học theo góc là một mô hình dạy học theo đó học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các vị trí cụ thể trong không gian lớp học nhưng cùng hướng tới chiếm lĩnh một nội dung học tập theo phong cách học khác nhau.
1.2.2. Mục tiêu của dạy học theo góc
Mục tiêu của dạy học theo góc là khai thác và sử dụng các chức năng của bán cầu não trái và bán cầu não phải.
Mỗi học sinh thường có phong cách học khác nhau, có học sinh có năng lực phân tích, có học sinh có năng lực quan sát, có học sinh thích học qua trải nghiệm, có học sinh thích học qua thực hành áp dụng.
Để đáp ứng của dạy học theo góc, đòi hỏi giáo viên phải thiết kế được các nhiệm vụ nhằm kích thích các phong cách học khác nhau, đảm bảo cho học sinh học sâu, học thoải mái. Do vậy, tương ứng với các phong cách học của học sinh thì giáo viên cũng cần có phong cách dạy kích thích hoạt động tự chủ của người học.
1.2.3. Đặc điểm của dạy học theo góc
– Khi tổ chức dạy học theo góc chúng ta đã tạo ra một môi trường học tập với cấu trúc được xác định cụ thể.
– Học theo góc kích thích học sinh tích cực hoạt động và thông qua hoạt động mà học tập.
– Học theo góc phải thể hiện được sự đa dạng, đáp ứng nhiều phong cách học khác nhau.
– Dạy học theo góc phải hướng tới việc học sinh được thực hành, khám phá và thử nghiệm qua mỗi hoạt động.
1.2.4. Các nội dung trong chương trình Vật lý có thể tổ chức dạy học theo góc
Kiến thức về các định luật Vật lý
Kiến thức về những ứng dụng kỹ thuật của Vật lý
Ngoài ra, một số kiến thức khác trong chương trình Vật lý có sự hỗ trợ đắc lực của công nghệ thông tin (như các phần mềm dạy học).
1.2.5. Cách tổ chức các góc học tập
Tổ chức các góc học tập đáp ứng các phong cách học khác nhau. Học sinh được thực hành, khám phá tại các góc khác nhau với cùng nội dung và mục tiêu học tập nhưng theo các cách tiếp cận khác nhau, phương pháp giải quyết khác nhau. Hoặc học sinh thực hiện nhiệm vụ tại các góc với các nội dung học tập khác nhau để hoàn thành mục tiêu học tập
1.2.6. Các giai đoạn tổ chức dạy học theo góc
a. Chọn nội dung không gian lớp học phù hợp
– Nội dung: Chọn nội dung bài học cho phù hợp theo các phong cách học khác nhau hoặc theo các hình thức hoạt động khác nhau.
– Địa điểm: Không gian phải phù hợp với số HS để có thể dễ dàng bố trí bàn ghế, đồ dùng học tập trong các góc và các hoạt động của HS tại các góc. b. Thiết kế kế hoạch bài học
– Mục tiêu bài học: Ngoài mục tiêu cần đạt được của bài học theo chuẩn kiến thức, kĩ năng, cũng có thể nêu thêm mục tiêu về kĩ năng làm việc đọc lập, khả năng làm việc chủ động của HS khi thực hiện học theo góc.
– Các phương pháp dạy chủ yếu: Phương pháp học theo góc cần phối hợp thêm một số phương pháp khác như: Phương pháp thí nghiệm, học tập hợp tác theo nhóm, giải quyết vấn đề, phương pháp trực quan,…
– Chuẩn bị: Thiết bị, phương tiện và đồ dùng, xác định nhiệm vụ cụ thể và kết quả cần đạt được ở mỗi góc tạo điều kiện để HS tiến hành các hoạt động nhằm đạt mục tiêu dạy học.
– Xác định tên mỗi góc và nhiệm vụ phù hợp:
Căn cứ vào nội dung bài học và điều kiện thực tế GV có thể tổ chức 4, 3 hoặc 2 góc.
– Ở mỗi góc cần có: Tên góc, phiếu giao việc, đồ dùng thiết bị, tài liệu phù hợp với hoạt động của góc.
c. Thiết kế các nhiệm vụ và hoạt động ở mỗi góc
Căn cứ vào nội dung cụ thể của bài học, vào đặc trưng của phương pháp học theo góc và không gian của lớp học, GV cần:
– Xác định số góc và tên mỗi góc.
– Xác định nhiệm vụ ở mỗi góc và qui định thời gian tối đa dành cho HS ở mỗi góc.
– Xác định những thiết bị, đồ dùng, phương tiện cần thiết cho HS hoạt động.
– Hướng dẫn HS chọn góc theo sở thích và luân chuyển qua các góc.
d. Thiết kế hoạt động đánh giá và củng cố nội dung bài học:
Vào cuối giờ học sau khi HS đã được học luân chuyển qua đủ các góc, GV tổ chức cho HS báo cáo kết quả học tập ở mỗi góc. Đại diện HS ở các góc (vòng cuối) trình bày kết quả học tập theo nhiệm vụ được giao, các HS khác bổ sung ý kiến. Trên cơ sở ý kiến của HS, GV nhận xét đánh giá, chốt lại vấn đề trọng tâm, đảm bảo cho HS học sâu và học thoải mái.
1.2.7. Các bước tổ chức dạy học theo góc
– Sắp xếp góc học tập trước khi vào giờ học.
– Mỗi góc có đủ tài liệu, đồ dùng, phương tiện học tập phù hợp với nhiệm vụ học tập tại mỗi góc.
– Tổ chức các hoạt động dạy học: GV giới thiệu bài học, phương pháp học theo góc, nhiệm vụ tại các góc, thời gian tối đa để thục hiện nhiệm vụ tại các góc và cho phép HS chọn góc xuất phát.
– HS lắng nghe, tìm hiểu và quyết định chọn góc theo sở thích, tuy nhiên GV sẽ phải điều chỉnh nếu như có số HS quá đông cùng chọn một góc.
– HS thực hiện nhiệm vụ tại các góc, GV quan sát, hỗ trợ.
– Hết thời gian hoạt động tại mỗi góc, GV yêu cầu HS luân chuyển góc.
– Kết thúc giờ học tại các góc, GV yêu cầu đại diện các góc trình bày kết quả, các HS khác nhận xét, đánh giá. Cuối cùng là nhận xét của GV về kết quả học tập của HS, chốt lại kiến thức trọng tâm của bài học.
1.2.8. Vai trò của giáo viên và học sinh
a. Vai trò của học sinh
– Được lựa chọn và tham gia tích cực và các hoạt động khám phá các nhiệm vụ tại các góc do giáo viên thiết kế và tổ chức theo phong cách học của mình để tự phát triển năng lực cá nhân, năng lực hợp tác trong nhóm.
– Trình bày kết quả học tập của mình trước tập thể lớp, trao đổi thảo luận với bạn, tự đánh giá và đánh giá học sinh khác.
– Cộng tác, phân công làm việc hiệu quả trong nhóm nếu nhiệm vụ giải pháp thực hiện theo nhóm. b. Vai trò của giáo viên
– Giáo viên không dạy nội dung cần học theo cách truyền thống.
– Cần lựa chọn nội dung để có thể tổ chức dạy học theo góc đáp ứng sự đa dạng trong học tập của học sinh.
– Tạo môi trường học tập thân thiện, phong phú, đa dạng và có sự tương tác tích cực giữa giáo viên với học sinh và giữa học sinh với học sinh.
– Là người thiết kế tổ chức, điều khiển, hướng dẫn, hỗ trợ, phản hồi, tạo các cơ hội để học sinh khám phá và là người thể chế hóa kiến thức