SKKN Xây dựng kế hoạch và công cụ kiểm tra đánh giá trong dạy học chủ đề Ancol theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1.1. Lý do chọn đề tài
Ở nước ta trong giai đoạn hiện nay, việc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục đang được cả xã hội quan tâm. Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI, đặc biệt là Nghị quyết Trung ương số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, giáo dục phổ thông trong phạm vi cả nước đang thực hiện đổi mới đồng bộ các yếu tố mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, thiết bị và đánh giá chất lượng giáo dục. Đổi mới PPDH và KTĐG là xu hướng giáo dục tất yếu để triển khai chương trình GDPT mới. Tuy nhiên cách tiếp cận của GV với hai vấn đề đổi mới PPDH và đổi mới KTĐG hiện nay là khác nhau. GV vẫn tập trung nhiều vấn đề về đổi mới PPDH, đổi mới KTĐG còn chưa nhiều. Cụ thể là trong năm học 2021-2022 khi các trường đại học có nhiểu hình thức tuyển sinh, mới nhất là bài thi đánh giá năng lực chiếm tỉ lệ lớn để xét tuyển dẫn đến cả GV và HS gặp nhiều khó khăn. KTĐG hiện tại đang tập trung nhiều vào nội dung sách giáo khoa và các bài tập tính toán phức tạp, chưa gắn nhiều đến các vấn đề trong thực tiễn và chưa đánh giá một cách toàn diện về sự phát triển năng lực của HS. Chính vì vậy các nghiên cứu về đổi mới KTĐG là rất cần thiết, cần thực hiện liên tục trong suốt quá trình dạy học.
Trong năm học 2022-2023 sắp tới, chương trình GDPT mới sẽ áp dụng cho lớp 10. Việc thay đổi nội dung SGK đồng nghĩa với việc kiểm tra, đánh giá cũng sẽ thay đổi. Trong chương trình mới, sách mới sẽ chú trọng đánh giá năng lực của học sinh, điều này được tích luỹ qua cả quá trình học tập dài, có kết hợp giữa đánh giá thường xuyên và đánh giá định kỳ, khơi gợi khả năng liên hệ kiến thức của học sinh hơn là việc phải học thuộc, học ghi nhớ. Kết thúc mỗi phần học, đều có đánh giá định kỳ năng lực của học sinh. Việc thay đổi hình thức kiểm tra đánh giá cũng đặt ra cho giáo viên yêu cầu tự học hỏi, trao dồi thêm kỹ năng, kiến thức để có những cách kiểm tra đánh giá phù hợp, sao cho phát triển được năng lực toàn diện của học sinh. Để chuẩn bị cho giáo viên có đủ kiến thức kỹ năng bước vào chương trình GDPT mới, trong 9 modul bồi dưỡng giáo viên thuộc Chương trình ETEP (Bộ GD-ĐT) có modul 3 bồi dưỡng, hướng dẫn giáo viên kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực HS. Tuy nhiên nhiều GV vẫn đang còn lúng túng chưa thành thạo trong việc xây dựng kế hoạch và công cụ kiểm tra đánh giá trong mỗi chủ đề hoặc việc KTĐG vẫn còn nặng nề về điểm số chưa chú trọng đến đánh giá quá trình để phát hiện kịp thời sự tiến bộ của HS và vì sự tiến bộ của HS, nên chưa điều chỉnh kịp thời hoạt động dạy và hoạt động học trong quá trình dạy học. Vì thế nội dung đề tài muốn áp dụng quan điểm đổi mới kiểm tra đánh giá
(KTĐG) theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh coi mỗi hoạt động đánh giá như là học tập (Assessment as learning) và đánh giá là vì học tập của HS (Assessment for learning) nhằm tạo ra nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu đổi mới và giúp GV thành thạo về trong việc xây dựng kế hoạch và công cụ kiểm tra phù hợp cho mỗi chủ đề dạy học, tiếp cận yêu cầu đổi mới chương trình GDPT 2018.
Bộ môn hóa học là môn học vừa lí thuyết vừa thực nghiệm, tạo điều kiện thuận lợi cho HS phát triển các phẩm chất, năng lực cần thiết trong tương lai. Để làm được điều đó GV cần xây dựng được kế hoạch và công cụ kiểm tra đánh giá cho mỗi chủ đề học tập theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực HS. Trong chương trình Hóa học lớp 11 có rất nhiều chủ đề để giáo viên khai thác, trong đó “Ancol” là một chủ đề được nhiều giáo viên lựa chọn bởi tính thực tiễn và gần gũi với đời sống hằng ngày, một chất có rất nhiều ứng dụng quan trọng trong đời sống để GV khai thác xây dựng các nội dung KTĐG theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực HS. Vì thế chúng tôi lựa chọn đề tài “Xây dựng kế hoạch và công cụ kiểm tra đánh giá trong dạy học chủ đề Ancol theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh”.
1.2. Mục tiêu, ý nghĩa, tính mới của đề tài
Đề tài nghiên cứu quy trình “Xây dựng kế hoạch và công cụ kiểm tra đánh giá chủ đề Ancol theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh” với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học trong giai đoạn hiện nay, tiếp cận và chuẩn bị tiền đề thực hiện chương trình GDPT 2018. Mục tiêu chính của đề tài là xây dựng được kế hoạch và công cụ KTĐG của một chủ đề hoàn chỉnh nhằm đổi mới hoạt động đánh giá thường xuyên trong bộ môn hóa học, sử dụng nhiều hình thức, nhiều phương pháp, nhiều công cụ đánh theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực của HS; tập trung đánh giá khả năng vận dụng kiến thức đã học để giải quyết các vấn đề trong thực tiễn.
Qua nghiên cứu bước đầu chúng tôi đã xây dựng được kế hoạch và công cụ KTĐG chủ đề ancol hoàn chỉnh theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực HS và áp dụng dạy thử nghiệm thành công tại trường THPT Diễn Châu 3, mang lại hiệu quả tích cực trong KTĐG. GV có thể tổ chức đa dạng hoạt động đánh giá thường xuyên và đánh giá được toàn diện các năng lực của HS. Việc đánh giá nhằm cung cấp thông tin để GV và HS cải thiện chất lượng dạy học. Việc chấm điểm (cho điểm và xếp loại) không nhằm để so sánh giữa các HS với nhau mà để làm nổi bật những điểm mạnh và điểm yếu của mỗi HS và cung cấp cho các em thông tin phản hồi để tiếp tục việc học của mình ở các giai đoạn học tập tiếp theo. GV vẫn giữ vai trò chủ đạo trong đánh giá kết quả học tập, nhưng HS cũng được tham gia vào quá trình đánh giá. HS có thể tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau dưới sự hướng dẫn của GV, qua đó học sinh tự đánh giá được khả năng học tập của mình để điều chỉnh hoạt động học tập được tốt hơn. Trong suốt quá trình thực hiện đề tài thì kết quả mà GV và HS thu được không chỉ là đánh giá kiến thức, kĩ năng mà chủ yếu là khả năng vận dụng kiến thức, kĩ năng và thái độ để thực hiện các nhiệm vụ học tập trong thực tế, nâng cao hứng thú học tập bộ môn Hóa học. GV thành thạo với quy trình xây dựng kế hoạch và công cụ KTĐG trong dạy học chủ đề, chuẩn bị thực hiện chương trình mới trong năm học sau.
1.3.Phương pháp nghiên cứu
• Nghiên cứu về lý luận KTĐG theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực HS nói chung và môn Học hoá học nói riêng.
• Nghiên cứu các hình thức KTĐG trong dạy học chủ đề môn Hoá học.
• Nghiên cứu các phương pháp và công cụ đánh giá trong bộ môn Hóa học.
• Trên cơ sở hệ thống kiến thức sách giáo khoa, sách giáo viên, sách tham khảo và thông qua kinh nghiệm học tập giảng dạy của bản thân, xây dựng các kế hoạch KTĐG phù hợp.
• Phương pháp thực nghiệm và thống kê. Thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm tính thực tiễn và hiệu quả của phương án đã đề xuất.
• Tổ chức thực nghiệm tại trường THPT Diễn Châu 3.
1.4. Phạm vi nghiên cứu đề tài
• Nghiên cứu áp dụng cho học sinh khối 11 tại đơn vị công tác trong năm học 2020 – 2021 và 2021 -2022.
• Nghiên cứu quy trình xây dựng kế hoạch và công cụ KTĐG trong dạy học chủ đề Ancol theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh.
• Phạm vi và khả năng nhân rộng cho tất cả các đối tượng học sinh khối 10, 11, 12 áp dụng cho dạy học đại trà ở tất cả các trường THPT.
PHẦN II. NỘI DUNG
2.1. Lý thuyết và thực tiễn kiểm tra đánh giá trong dạy học chủ đề theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh
2.1.1. Cơ sở lý thuyết
2.1.1.1. Quan điểm kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh
a. Đánh giá năng lực là gì?
Theo quan điểm giáo dục phát triển, thì đánh giá kết quả giáo dục phải hướng tới việc xác định sự tiến bộ của người học. Vì vậy đánh giá năng lực HS được hiểu là đánh giá khả năng áp dụng những kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết các vấn đề trong cuộc sống thực tiễn. Xét về bản chất thì không có mâu thuẫn giữa hai cách đánh giá, đánh giá năng lực và đánh giá kiến thức, kĩ năng, mà đánh giá năng lực được coi là bước phát triển cao hơn so với đánh giá kiến thức, kĩ năng. Để chứng minh HS có năng lực ở một mức độ nào đó, phải tạo cơ hội để họ được giải quyết vấn đề trong tình huống, bối cảnh mang tính thực tiễn. Khi đó HS vừa phải vận dụng những kiến thức, kĩ năng đã được học ở nhà trường, vừa phải dùng những kinh nghiệm của bản thân thu được từ những trải nghiệm bên ngoài nhà trường (trong gia đình, cộng đồng và xã hội). Như vậy thông qua việc hoàn thành một nhiệm vụ trong bối cảnh thực, đã đồng thời đánh giá được cả khả năng nhận thức, kỹ năng thực hiện và những giá trị, tình cảm của người học, chứ không chỉ đánh giá từng đơn vị kiến thức, kĩ năng riêng rẽ.
Bảng 1: So sánh đánh giá năng lực với đánh giá kiến thức kĩ năng.
Tiêu chí so sánh Đánh giá năng lực Đánh giá kiến thức kĩ năng
Mục đích chủ yếu – Đánh giá khả năng HS vậndụng kiến thức, kĩ năng đã học vào giải quyết vấn đề thực tiễn cuộc sống.
– Đánh giá sự tiến bộ của HSvới chính mình. – Xác định việc đạt kiến thức, kĩnăng theo mục tiêu chương trình giáo dục.
– Đánh giá xếp hạng giữa những HSvới nhau.
Bối cảnh Gắn bối cảnh học tập với thực tiễn cuộc sống. Gắn với nội dung học tập được học trong nhà trường.
Nội dung – Kiến thức, kĩ năng, thái độ ởnhiều môn học, hoạt động giáo dục và trải nghiệm của bản thân học sinh.
– Quy chuẩn theo mức độ pháttriển năng lực. – Kiến thức, kĩ năng, thái độ ở mộtmôn học cụ thể.
– Quy chuẩn theo đạt hay không đạtkiến thức kĩ năng đã học được
Công cụ Nhiệm vụ, bài tập trong tình huống, bối cảnh thực. Nhiệm vụ, câu hỏi, bài tập trong tình huống hàn lâm hoặc bối cảnh thực.
Thời điểm Mọi thời điểm trong quá trình dạy học. Thường diễn ra ở những thời điểm nhất định trong quá trình dạy học, đặc biệt là trước và ngay sau khi học.
Kết quả – Năng lực HS phụ thuộc vàođộ khó của nhiệm vụ hoặc bài tập đã hoàn thành.
– Thực hiện được nhiệm vụcàng khó thì năng lực càng cao – Năng lực HS phụ thuộc vào sốlượng của câu hỏi, bài tập, nhiệm vụ đã hoàn thành.
– Đạt càng nhiều kiến thức kĩ năngthì năng lực càng cao
b. Quan điểm hiện đại về kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh
Quan điểm hiện đại về kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh có những đặc trưng sau:
– Đánh giá vì học tập diễn ra thường xuyên trong suốt quá trình dạy học (đánh giá quá trình) nhằm phát hiện sự tiến bộ của HS, từ đó hỗ trợ, điều chỉnh quá trình dạy học.
– Đánh giá là học tập: HS cần nhận thức được nhiệm vụ đánh giá cũng chính là công việc học tập của các em. Đánh giá là học tập tập trung vào bồi dưỡng khả năng tự đánh giá của HS (tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng) dưới sự hướng dẫn của GV. Kết quả đánh giá này không được ghi vào học bạ mà chỉ có vai trò như một nguồn thông tin đề HS tự nhận thức khả năng học tập của mình đang ở mức độ nào, từ đó thiết lập mục tiêu học tập cá nhân và lên kế hoạch học tập tiếp theo.
– Đánh giá kết quả học tập chủ yếu là đánh giá tổng kết, xếp loại, lên lớp và chứng nhận kết quả. Nó được diễn ra sau khi học sinh học xong một giai đoạn học tập. GV là trung tâm trong quá trình đánh giá và HS không được tham gia vào các khâu của quá trình đánh giá.
2.1.1.2. Nguyên tắc của kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh
Ngoài các nguyên tắc chung như đảm bảo tính giá trị, đảm bảo độ tin cậy và đảm bảo tính công bằng của KTĐG thì KTĐG theo hướng phát triển năng lực HS cần đảm bảo các nguyên tắc sau:
– Đảm bảo tính toàn diện và linh hoạt: Việc đánh giá năng lực hiệu quả nhất khi phản ánh được sự hiểu biết đa chiều, tích hợp, về bản chất của các hành vi được bộc lộ theo thời gian. Năng lực là một tổ hợp, đòi hỏi không chỉ sự hiểu biết mà là những gì có thể làm với những gì họ biết; nó bao gồm không chỉ có kiến thức, khả năng mà còn là giá trị, thái độ và thói quen hành vi ảnh hưởng đến mọi hoạt động. Do vậy, trong đánh giá cần sử dụng đa dạng các phương pháp nhằm mục đích mô tả một bức tranh hoàn chỉnh hơn và chính xác năng lực của người được đánh giá.
– Đảm bảo tính phát triển HS: Nguyên tắc này đòi hỏi trong quá trình kiểm tra, đánh giá, có thể phát hiện sự tiến bộ của HS, chỉ ra những điều kiện để cá nhân đạt kết quả tốt hơn về phẩm chất và năng lực; phát huy khả năng tự cải thiện của HS trong hoạt động dạy học và giáo dục.
– Đảm bảo đánh giá trong bối cảnh thực tiễn: Để chứng minh HS có phẩm chất và năng lực ở mức độ nào đó, phải tạo cơ hội để họ được giải quyết vấn đề trong tình huống, bối cảnh mang tính thực tiễn. Vì vậy, kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực HS chú trọng việc xây dựng những tình huống, bối cảnh thực tiễn để HS được trải nghiệm và thể hiện mình.
– Đảm bảo phù hợp với đặc thù môn học: Mỗi môn học có những yêu cầu riêng về năng lực đặc thù cần hình thành cho HS, vì vậy, việc kiểm tra, đánh giá cũng phải đảm bảo tính đặc thù của môn học nhằm định hướng cho GV lựa chọn và sử dụng các phương pháp, công cụ đánh giá phù hợp với mục tiêu và yêu cầu cần đạt của môn học.
2.1.1.3. Quy trình kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh
Quy trình kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển phẩm chất năng lực học sinh thực hiện theo 7 bước sau: