SKKN Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua hoạt động nhóm trong dạy học môn Vật lý ở trường THPT miền núi.

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Trường trung học phổ thông Tương Dương 2 đóng trên địa bàn miền núi kinh tế đặc biệt khó khăn, học sinh chủ yếu là dân tộc thiểu số và đầu vào rất thấp (chỉ cần nộp hồ sơ là vào học) hổng kiến thức ở các lớp dưới dẫn đến khả năng học tập của các em hạn chế. Hầu hết các em chưa có phương pháp học tập phù hợp, chưa tích cực trong việc tìm tòi nghiên cứu bài học, chưa tự nghiên cứu, tự học nên chưa phát triển các năng lực, đặc biệt là năng lực tự học (NLTH). Mà tự học có vai trò rất quan trọng không chỉ trong giáo dục nhà trường mà cả trong đời sống thực tiễn của mỗi cá nhân. Ngoài việc nâng cao kết quả học tập, tự học còn tạo cho người học cơ hội phát triển và rèn luyện khả năng hoạt động độc lập, sáng tạo và học tập suốt đời. Trong thời đại cách mạng 4.0 khoa học kĩ thuật phát triển nhanh chóng nhà trường và giáo viên (GV) không còn là nguồn cung cấp thông tin duy nhất để đáp ứng hết nhu cầu của người học cũng như đòi hỏi ngày càng cao của xã hội. Phát triển NLTH cho học sinh là công việc rất quan trọng.
Chương trình giáo dục 2018 đã xây dựng theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực của người học trong đó NLTH là một trong những năng lực chung thuộc mục tiêu giáo dục hiện đại. Việc đổi mới giáo dục trong đó đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) theo định hướng nhận thức của học sinh và bồi dưỡng phương pháp học tập mà trọng tâm là tự học để họ tự học tập suốt đời. Dạy học chủ yếu là dạy cách học, dạy cách tư duy, dạy phương pháp tự học. Giúp học sinh thay đổi triệt để quan niệm và phương pháp học tập phù hợp với yêu cầu mới từ đó phát triển NLTH của bản thân.
Sự phát triển xã hội và đổi mới đất nước đang đòi hỏi cấp bách phải nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo. Cùng với những thay đổi về nội dung cần có những đổi mới căn bản về phương pháp dạy học. Một trong những trọng tâm của việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay là hướng vào người học, phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của họ. Dạy học theo nhóm là một phương pháp dạy học tích cực đã được nghiên cứu và áp dụng có hiệu quả ở những nước phát triển. Phương pháp này ở Việt Nam đang được ngành giáo dục quan tâm vì tác dụng đặc biệt của nó trong việc hình thành nhân cách con người mới năng động sáng tạo, có khả năng giao tiếp, năng lực hợp tác và năng lực thích ứng, trong đó chú trọng nhất là NLTH. Theo công văn số 3699/BGDĐT-GDTrH ngày 27/8/2021 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về việc hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học năm học 20212022 “Xây dựng kế hoạch bài dạy bảo đảm các yêu cầu về phương pháp dạy học, kĩ thuật dạy học nhằm phát triển phẩm chất, năng lực của HS trong quá trình dạy học; mỗi bài học được xây dựng thành các hoạt động học. Chú trọng việc hướng dẫn HS tự học, rèn luyện cho HS tự học ở nhà, chủ yếu tổ chức cho HS thuyết trình, thảo luận, báo cáo sản phẩm, kết quả học tập”
Theo công văn số 1749/SGD&ĐT- GDTrH về việc hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học năm học 2021-2022 “Tăng cường sử dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực. Tiến trình dạy học mỗi bài học được xây dựng thành các hoạt động học … Tăng cường giao cho HS tự nghiên cứu SGK và tài liệu tham khảo, thực hiện ở nhà hoặc qua mạng, để tiếp nhận và vận dụng kiến thức; dành nhiều thời gian trên lớp để tổ chức cho HS báo cáo, thuyết trình, thảo luận, luyện tập, thực hành, bảo vệ kết quả tự học của mình. Phát huy khả năng tự học cho HS, đảm bảo sự tương tác trong quá trình dạy học”.
Vật lí với đặc thù là bộ môn khoa học thực nghiệm có tính công nghệ và kỹ thuật, có nhiều kiến thức liên quan đến thực tiễn, thực hành nên yêu cầu mới đối với GV Vật lí và HS phải thay đổi phương pháp, hình thức dạy và học; trong đó, dạy học hoạt động nhóm môn Vật lí là một trong những hình thức dạy học hiệu quả góp phần nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực HS và có khả năng thúc đẩy HS học tập và tham gia vào các hoạt động học tập của nhóm tích cực và hình thành, phát triển cho HS các kĩ năng và NLTH để có thể giải quyết những tình huống trong cuộc sống. Do vậy, việc tổ chức dạy học Vật lí theo nhóm là cần thiết giúp phát triển NLTH của HS trong quá trình học tập.
Thực tế hiện nay, phương pháp dạy học nhằm hướng dẫn học sinh tự học và tổ chức hoạt động nhóm đã được giáo viên áp dụng rất nhiều trong nhà trường nhưng do HS lười vận động lười tư duy và thiếu các kỹ năng thực hành, kỹ năng làm việc nhóm, kỹ năng tự học. Đặc biệt với môn Vật lí thì các em quá chú trọng vào việc biết công thức giải bài tập chứ không cần phải nắm lý thuyết. Chính vì điều này mà kiến thức thực tiễn của các em không có, những hiện tượng vật lý gần gũi nhất mà các em cũng không biết không hiểu.
Cùng với việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo hướng học sinh tự học, tôi luôn kết hợp tổ chức cho học sinh hoạt động nhóm tự học, tôi nhận thấy các em rất hào hứng khi tham gia hoạt động, từ việc tự đọc sách giáo khoa đến việc tự làm thí nghiệm với nhóm của mình, các em tự rút ra được nội dung chính của bài học, tự liên hệ bài học và áp dụng ngay vào cuộc sống. Tôi nhận thấy với phương pháp học tập này kết hợp với hoạt động nhóm mang lại hiệu quả học tập lớn và phát triển năng lực của học sinh.
Trên tinh thần đó, bản thân tôi cùng với các GV trong nhóm vật lý, trường THPT Tương Dương 2 đã tiến hành nghiên cứu và viết đề tài: “Phát triển năng lực tuwh học của học sinh thông qua hoạt động nhóm trong dạy học môn Vật lý ở trường THPT Miền núi”.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Đối với giáo viên: Nâng cao năng lực tổ chức dạy học hoạt động nhóm.
Đối với học sinh: Phát huy tính tích cực, tự lực, phát triển năng lực tự học.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: HS lớp 10, 11,12 trường THPT Tương Dương 2.
Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được nghiên cứu trong quá trình dạy học tại trường THPT Tương Dương 2.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc tổ chức cho học sinh THPT miền núi tham gia học tập theo nhóm.
Điều tra thực trạng về tổ chức các hoạt động dạy học theo theo nhóm trong các trường THPT Miền núi theo hướng phát triển năng lực tự học.
Biện pháp phát triển năng lực tự học của HS thông qua dạy học theo nhóm.
Quy trình, thiết kế, tổ chức dạy học theo nhóm cho học sinh THPT miền núi giúp phát triển năng lực tự học.
Tổ chức thực nghiệm để kiểm chứng giả thuyết khoa học của đề tài nghiên cứu.
5. Thời gian nghiên cứu
Từ tháng 6/2019 đến tháng 10/2019 hình thành ý tưởng Từ tháng 11/2019 đến tháng 1/2022 nghiên cứu và thử nghiệm.
Từ tháng 01/2022 đến tháng 3/2022 viết thành đề tài.
6. Đóng góp mới của đề tài
Điều tra, phân tích thực trạng về môi trường, xã hội, gia đình của HS ở các trường THPT trên huyện miền núi Tương Dương.
Làm rõ cơ sở lí luận và thực tiễn về việc tổ chức cho học sinh THPT Miền núi tham gia học tập theo nhóm.
Đề xuất biện pháp phát triển năng lực tự học của HS thông qua dạy học theo nhóm. Đề xuất phương pháp thiết kế, tổ chức dạy học theo nhóm cho học sinh THPT Miền núi theo hướng phát triển năng lực tự học.
7. Cấu trúc đề tài
Phần I: Đặt vấn đề (3 trang); Phần II: Nội dung nghiên cứu (42 trang), bao gồm: 1. Cơ sở lí luận 21 trang); 2. Cơ sở thực tiễn của tổ chức dạy học môn vật lý theo hoạt động nhóm ở một số trường trung học phổ thông (5 trang); 3. Biện pháp phát triển năng lực tự học thông qua dạy học theo nhóm môn vật lý THPT (34 trang); 5. Kết quả thực hiện sáng kiến (3 trang); Phần III. Kết luận (2 trang); Tài liệu tham khảo (1 trang). Phụ lục (14 trang).

PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
1. Cơ sở lý luận
1.1. Khái niệm tự học
Tự học là quá trình người học tự thực hiện các nhiệm vụ học tập để chiếm lĩnh tri thức khoa học, rèn luyện các kĩ năng, kĩ xảo. Tự học có thể diễn ra cả ở trên lớp và ngoài lớp học, theo hoặc không theo chương trình và sách giáo khoa đã được ban hành. Đó là một hoạt động mang tính tích cực, chủ động, tự giác nhằm đạt được mục tiêu học tập của người học.
1.2. Khái niệm năng lực tự học
Năng lực tự học là khả năng xác định được nhiệm vụ học tập một cách tự giác, chủ động; tự đặt được mục tiêu học tập để đòi hỏi sự nỗ lực phấn đấu thực hiện; thực hiện các phương pháp học tập hiệu quả; điều chỉnh những sai sót, hạn chế của bản thân khi thực hiện các nhiệm vụ học tập thông qua tự đánh giá hoặc lời góp ý của giáo viên, bạn bè; chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ khi gặp khó khăn trong học tập.
1.3. Biểu hiện năng lực tự học của học sinh
Khi nghiên cứu về vấn đề tự học của học sinh trong trường phổ thông đã xác định năng lực tự học có những biểu hiện:
Thái độ khi tự học: Chịu trách nhiệm với việc học tập của bản thân. Dám đối mặt với những thách thức, muốn được thay đổi và mong muốn được học.
Tính cách khi tự học: Có động cơ học tập, chủ động thể hiện kết quả học tập. Tự nhận ra và điều chỉnh các sai sót, hạn chế của bản thân. Luôn hoạt động có mục đích, thích học và kiên trì.
Kỉ năng khi tự học: Hình thành cách học riêng của bản thân, đánh giá và điều chỉnh được kế hoạch học tập. Đánh giá và lựa chọn được nguồn tài liệu phù hợp với mục đích và nhiệm vụ học tập khác nhau. Ghi chép thông tin bằng các hình thức phù hợp, thuận lợi cho việc ghi nhớ, sử dụng, bổ sung khi cần thiết.
1.4. Khái niệm dạy học nhóm
Dạy học nhóm là quá trình tổ chức dạy học trong đó giáo viên sắp xếp học sinh trong lớp thành những nhóm nhỏ theo hướng tạo ra sự tương tác trực tiếp giữa các thành viên, mà theo đó học sinh trong nhóm tích cực tự học và chủ động trao đổi, cùng phối hợp làm việc để hoàn thành nhiệm vụ học tập chung của nhóm.
1.5. Biểu hiện năng lực tự học trong dạy học nhóm
Học sinh là chủ thể của hoạt động học, phải tự tìm ra tri thức bằng chính hoạt động của mình và qua sự hợp tác với bạn và GV.
Giáo viên là người hướng dẫn, tổ chức, điều khiển hoạt động tự học của HS, giúp HS tìm ra tri thức.
HS sẵn sàng nhận nhiệm vụ và giải quyết nhiệm vụ học tập, có trách nhiệm với nhiệm vụ và kết quả làm việc của mình.
HS chủ động chia sẻ và tự học tập lẫn nhau.
Trong khi làm việc nhóm, HS tự học được cách tổ chức, quản lý, phân công công việc trong nhóm từ đó phát triển kĩ năng làm việc nhóm.
Thông qua hợp tác làm việc nhóm, giúp HS phát triển năng lực giao tiếp như: Biết lắng nghe, chấp nhận, phê phán ý kiến của người khác; biết trình bày bảo vệ ý kiến của mình trong nhóm, biết thuyết phục, thương lượng, trong việc giải quyết vấn đề.
Dạy học theo nhóm tạo cơ hội bình đẳng cho mỗi cá nhân HS được khẳng định mình và được phát triển; sẵn sàng giúp đỡ trên cơ sở cố gắng hết sức và trách nhiệm cao của mỗi cá nhân HS có cơ hội được tham gia tích cực vào hoạt động nhóm Qua dạy học theo nhóm HS có thể hình thành năng lực đánh giá về bản thân mình, về nhóm làm việc của mình và về các nhóm khác nhưng phải dưới sự hướng dẫn của GV. Từ đó hình thành được cách học riêng.
1.6. Quy trình thực hiện dạy học theo nhóm
1.6.1. Xác định mục tiêu bài học
Mục tiêu bài học là những gì mà HS cần phải hiểu rõ và đạt được sau khi học xong bài học đó. Việc xác định mục tiêu của bài học dựa vào chuẩn kiến thức, kỹ năng được quy định trong chương trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo. GV cần tìm hiểu kỹ nội dung kiến thức trong SGK và các yêu cầu về mục tiêu cần đạt được khi dạy một bài học nào đó để xác định các mục tiêu cho phù hợp, mục tiêu phải thật cụ thể, tránh đặt mục tiêu quá rộng, quá xa không thể đạt được khi dạy bài học đó. Khi đánh giá mức độ đạt mục tiêu, GV có thể kiểm tra ngay sau khi học xong bài học thông qua hình thức củng cố hoặc đề kiểm tra.
1.6.2. Lựa chọn kiến thức phù hợp với đối tượng học sinh và phương pháp dạy học nhóm
Khi tiến hành dạy học, GV cần phải chọn lọc nội dung phù hợp với tình hình thực tế và đối tượng HS. Không chỉ vậy, việc xác định nội dung kiến thức áp dụng dạy học nhóm cần phải được cân nhắc, không phải nội dung kiến thức nào cũng có thể tổ chức dạy học nhóm cho HS. Do đó, GV nên tiến hành lựa chọn những đơn vị kiến thức phù hợp với trình độ HS, phương pháp dạy học nhóm và các phương tiện hỗ trợ cho dạy học.
1.6.3. Xác định hình thức tổ chức dạy học nhóm
GV có thể sử dụng các hình thức tổ chức dạy học nhóm khác nhau dựa trên các ưu và nhược điểm của từng loại, khối lượng kiến thức, điều kiện cơ sở vật chất, phương tiện dạy học và trình độ của HS.
Các hình thức tổ chức hoạt động nhóm:
Nhóm đôi bạn
Nhóm chuyên gia – mảnh ghép
Nhóm phản biện
Nhóm theo góc
Nhóm ngoài lớp và báo cáo sản phẩm tại lớp
1.6.4. Xác định các hình thức củng cố, vận dụng kiến thức và đánh giá
Việc xác định các hình thức củng cố và vận dụng kiến thức sẽ góp phần làm tăng hiệu quả cho quá trình dạy học để đạt mục tiêu bài học. HS sẽ ghi nhớ và khắc sâu bài học hơn nếu được ôn tập và củng cố có hệ thống với các câu hỏi và bài tập phù hợp.
Cần xác định cách thức tổ chức đánh giá có thể đánh giá kết quả hoạt động của nhóm qua việc đại diện các nhóm trình bày, các nhóm khác nhận xét, bổ sung, sản phẩm của các nhóm… Ngoài ra giáo viên có thể thiết kế bài tập củng cố bằng bài tập trắc nghiệm để kiểm tra kiến thức, kỹ năng sau bài học hoặc dưới trò chơi học tập theo nhóm, …
1.6.5.Thiết kế tiến trình tố chức hoạt động nhóm
Tiến trình tổ chức hoạt động học được thiết kế theo các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực với 4 bước và 5 hoạt động học. Mỗi hoạt động được thiết kế