SKKN Vận dụng hiệu quả trò chơi học tập để cải thiện chất lượng phân môn Sinh học – KHTN 7 (Bộ sách Cánh diều)

Phần thứ nhất. ĐẶT VẤN ĐỀ

I. Lý do chọn đề tài

1. Cơ sở lý luận

Sự phát triển kinh tế – xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đào tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng được những đòi hỏi mới của xã hội và thị trường lao động, đặc biệt là năng lực hành động, tính năng động, sáng tạo, tính tự lực và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác làm việc, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp.

Đổi mới phương pháp dạy học là một trong những nhiệm vụ quan trọng của cải cách giáo dục nói chung cũng như cải cách cấp trung học cơ sở. Mục tiêu, chương trình, nội dung dạy học mới đòi hỏi việc cải tiến phương pháp dạy học và sử dụng những phương pháp dạy học mới. Trong những năm gần đây, các trường THCS đã có những cố gắng trong việc đổi mới phương pháp dạy học và đã đạt được những tiến bộ trong việc phát huy tính tích cực của học sinh.

Việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay nhằm theo hướng phát huy tính tích cực và chủ động của học sinh, làm cho học sinh phải suy nghĩ nhiều hơn, làm việc nhiều hơn, đồng thời phải tác động đến tâm tư, tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh. Muốn vậy người giáo viên phải linh hoạt trong việc tổ chức các hoạt động dạy học, sử dụng tích hợp các phương pháp dạy học tích cực đem lại hiệu quả dạy học cao nhất bởi không có một phương pháp dạy học nào là vạn năng cả.

Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển từ nền giáo dục mang tính hàn lâm, kinh viện, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Định hướng quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy học là phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hành động, năng lực cộng tác làm việc của người học. Đó cũng là những xu hướng quốc tế trong cải cách phương pháp dạy học ở nhà trường phổ thông.

2. Cơ sở thực tiễn

Qua nhiều năm thực hiện triển khai đại trà chương trình thay sách giáo khoa mới cùng với việc đổi mới phương pháp giảng dạy, các phương pháp dạy học đặc trưng của môn Sinh học đã thực sự ổn định và đi vào chiều sâu. Song hầu hết các giáo viên đều mới chỉ quan tâm nhiều đến việc đổi mới phương pháp dạy học mà ít chú ý tới đổi mới hình thức tổ chức các hoạt động dạy học, do vậy học sinh cảm thấy tiết học nặng nề, chất lượng tiết dạy còn bị hạn chế.

Cũng như các bộ môn khác trong nhà trường phổ thông, môn Sinh học là bộ môn khoa học thực nghiệm với phương pháp nghiên cứu chủ yếu là đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng. Vì vậy trong giờ dạy sinh học nếu người thầy không tìm cách tổ chức một giờ dạy học sao cho hợp lý sinh động hấp dẫn, thì rất khó lôi cuốn được học sinh, giờ học sẽ tẻ nhạt, mang tính chất công thức khô khan.

Để giờ dạy Sinh học đạt kết quả tốt hơn, gây được hứng thú học tập và phát huy được tính tích cực của học sinh người thầy phải thường xuyên đổi mới phương pháp dạy học và hình thức tổ chức các hoạt động dạy học. Một trong những hình thức dạy học đem lại hiệu quả cao là kết hợp tổ chức các trò chơi trong giờ dạy Sinh học. Hiện nay theo tôi được biết, việc tổ chức trong giờ học Sinh học ở các trường THCS chưa được nhiều giáo viên quan tâm. Nhiều giáo viên quan niệm rằng giờ học Sinh học không nên tổ chức trò chơi vì gây ồn ào dễ ảnh hưởng đến việc học tập của lớp khác. Giáo viên phải chuẩn bị vất vả mất nhiều thời gian, có thể gây cháy giáo án.

Với đặc thù của bộ môn Sinh học, là bộ môn khoa học thực nghiệm. Việc xây dựng tổ chức các trò chơi học tập phù hợp với nội dung bài học trong môn Sinh học, cũng không phải là vấn đề quá khó, đặc biệt là đối với chương trình Sinh học 6 thì chỉ   cần 5- 7 phút là giáo viên có thể tổ chức được một trò chơi phù hợp để dẫn dắt học sinh tiếp thu kiến thức, củng cố kiến thức đã học hoặc thực hiện trong những buổi ngoại khóa Sinh học. Ngoài ra, còn giáo dục được thái độ của học sinh trong việc học tập Sinh học, gây được hứng thú học tập bộ môn từ đó đem lại thành công cho tiết dạy Sinh học.

Học sinh cấp THCS cũng khá tò mò, ham hiểu biết, thích tìm tòi cái mới, muốn khẳng định mình, muốn được tham gia vào các hoạt động một cách độc lập, muốn thử sức mình…thích học mà chơi, chơi mà học nên việc tổ chức các trò chơi trong dạy học Sinh học   chắc chắn sẽ gây được hứng thú học tập của học sinh, hình thành và phát triển ở học sinh kỹ năng quan sát, phân tích tổng hợp khái quát hóa kiến thức, khả năng suy luận phán đoán, rèn luyện tác phong nhanh nhẹn của học sinh.

Xuất phát từ những vấn đề nêu trên và để góp phần hoàn thiện và nâng cao các phương pháp dạy học tích cực học tập trong dạy học Sinh học tôi đã mạnh dạn nghiên cứu việc “Vận dụng hiệu quả trò chơi học tập để cải thiện chất lượng phân môn Sinh học – KHTN 7 (Bộ sách Cánh diều)”  

II.  Mục đích nghiên cứu

Phương pháp dạy học có mối quan hệ biện chứng với nội dung dạy học. Vì vậy bên cạnh những phương pháp chung có thể sử dụng cho nhiều bộ môn khác nhau thì việc sử dụng các phương pháp dạy học đặc thù có vai trò quan trọng trong dạy học bộ môn sinh học. Việc tổ chức các trò chơi trong bài dạy sinh học góp phần nhỏ trong việc hình thành kiến thức hoặc củng cố kiến thức cho học sinh.

III.  Đối tượng nghiên cứu

–  Các trò chơi học tập để cải thiện chất lượng phân môn Sinh học – KHTN 7 (Bộ sách Cánh diều).

IV.  Phạm vi nghiên cứu

–  30 em học sinh lớp 7A, trường THCS… trong năm học 20…-20…

V. Phương pháp nghiên cứu

Để đạt được mục đích nói trên tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau:

– Phương pháp điều tra khảo sát thực tế.

– Phương pháp tìm hiểu tư liệu.

– Phương pháp quan sát, thu thập thông tin.

– Phương pháp vấn đáp, gợi mở.

– Phương pháp trực quan.

– Phương pháp luyện tập thực hành. 

Phần thứ 2. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 

I. Những nội dung lí luận liên quan đến vấn đề tổng kết kinh nghiệm

Đánh giá thực trạng giáo dục Việt Nam, tài liệu chiến lược phát triển giáo dục đã khẳng định: “Chương trình, giáo trình, phương pháp giáo dục chậm đổi mới. Chương trình giáo dục còn nặng tính hàn lâm, kinh viện, nặng về thi cử, chưa chú trọng đến tính sáng tạo, năng lực thực hành và hướng nghiệp; chưa gắn bó chặt chẽ với thực tiễn phát triển kinh tế-xã hội cũng như nhu cầu của người học; chưa gắn bó chặt chẽ với nghiên cứu khoa học-công nghệ và triển khai ứng dụng.” Từ đó có thể nêu ra một nền giáo dục định hướng vào việc truyền thụ một hệ thống tri thức được quy định sẵn, nhưng ít chú ý đến việc rèn luyện tính tích cực nhận thức, tính độc lập, sáng tạo cũng như khả năng vận dụng những tri thức đó trong thực tiễn. Trong nền giáo dục mang tính ”hàn lâm, kinh viện” thì phương pháp dạy học chủ yếu dựa trên quan điểm giáo viên là trung tâm, trong đó người thầy đóng vai trò chính trong việc truyền thụ tri thức cho học sinh. Phương pháp dạy học chủ yếu là các phương pháp thông báo tri thức, học sinh tiếp thu tri thức một cách thụ động. Các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh cũng như việc rèn luyện phương pháp tự học ít được chú trọng.

Từ đó cho thấy nếu được bồi dưỡng về phương pháp dạy học mới, cũng như được trang bị về các thiết bị dạy học mới thì việc đổi mới phương pháp dạy học ở THCS có chuyển biến khá tốt. Tuy nhiên, việc đổi mới phương pháp dạy học cần gắn nội dung dạy học với thực tiễn của học sinh. Việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh đã được cải thiện khi giáo viên biết tổ chức các hoạt động trò chơi để tiếp thu kiến thức tốt hơn và giảm căng thẳng hoặc nhàm chán trong các tiết học..

II. Thực trạng vấn đề

Trò chơi là một hoạt động của con người nhằm mục đích trước tiên và chủ yếu là vui chơi giải trí, thư giãn sau những giờ làm việc căng thẳng mệt mỏi. Nhưng qua trò chơi người chơi được rèn luyện thể lực, trí lực, rèn luyện các giác quan tạo cơ hội giao lưu với mọi người, cùng hợp tác với bạn bè đồng đội trong nhóm trong tổ… Song, trò chơi học tập phải hướng vào học sinh, lấy học sinh làm trung tâm. Giáo viên phải tìm trò chơi có tác dụng phát huy trí sáng tạo, tính tích cực của học sinh, nhằm tạo ra những thế hệ biết tìm tòi sáng tạo nhanh nhẹn trong mọi lĩnh vực.

Bên cạnh đó khắc sâu được kiến thức vừa học. Rèn luyện kỹ năng quan sát, tư duy nhanh nhạy và khả năng phán đoán của học sinh. Giáo dục được đạo đức thái độ của học sinh. Đồng thời, phải chú ý đến tính vừa sức đối với học sinh, không dễ quá cũng không khó quá. Nội dung trò chơi đưa ra phải phù hợp với tâm lý lứa tuổi thiếu niên thì học sinh mới có thể tham gia một cách tích cực và đạt hiệu quả cao được. Các trò chơi đưa ra phải được các em nhiệt tình hưởng ứng. Phải thực hiện được chức năng dạy học thông qua trò chơi để học tập, rèn luyện. Tùy theo nội dung và mục tiêu của từng phần trong bài mà tổ chức hoạt động trò chơi cho phù hợp, có thể giữa tiết học hoặc ở phần củng cố. Không được lạm dụng trò chơi làm ảnh hưởng đến chất lượng dạy học, lấn át thời gian chính của giờ học.

Ngoài ra, giáo viên không nên chỉ tập trung vào những học sinh khá giỏi mà còn để ý, khuyến khích động viên những học sinh yếu, học sinh có tác phong chậm hay rụt rè nhút nhát tham gia, tạo điều kiện cho các em rèn luyện tác phong, hòa đồng với tập thể. Trò chơi phải được thiết kế phù hợp với đặc điểm nhận thức và khả năng của học sinh. Tuỳ theo độ tuổi, theo lớp mà thiết kế tổ chức các trò chơi phù hợp. Với mục đích học mà chơi, chơi mà học nên việc tổ chức các trò chơi trong dạy học Sinh học chắc chắn sẽ gây được hứng thú học tập của học sinh, hình thành và phát triển ở học sinh kỹ năng quan sát, phân tích tổng hợp khái quát hóa kiến thức, khả năng suy luận phán đoán, rèn luyện tác phong nhanh nhẹn của học sinh.

Đối với bản thân tôi, việc nghiên cứu sáng kiến kinh nghiệm này đã giúp tôi đầu tư nhiều hơn vào chuyên môn, tìm tòi phương pháp giảng dạy hiệu quả phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh, tạo niềm tin và hứng thú học cho các em học sinh trong mỗi giờ học môn Sinh học. Tạo điều kiện cho các em học sinh làm quen với các hình thức học tập khác nhau, biết cách vận dụng kiến thức để giải quyết các hiện tượng thực tế từ đơn giản đến phức tạp. Cùng với phương pháp này giáo viên có thể vận dụng để ôn luyện kiến thức tổng hợp cho học sinh.

III.  Quy trình tổ chức trò chơi đã tiến hành

Vận dụng và thực hiện được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay: giáo viên thực sự là người tổ chức, hướng dẫn, điều khiển hoạt động của học sinh còn học sinh là đối tượng tham gia trực tiếp, chủ động, linh hoạt, sáng tạo trong hoạt động học tập của mình tạo ra một không khí phấn khởi, hào hứng trong học tập Sinh học.

Góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học. Thông qua các trò chơi giúp học sinh   nắm được các kiến thức cơ bản của Sinh học tiềm ẩn trong các tình huống trò chơi, giúp học sinh biết vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn sinh động và giáo dục đạo đức học sinh. Kích thích hứng thú, phát huy tính tích cực, tự giác, tư duy sáng tạo và khả năng hợp tác cao trong học tập cũng như trong cuộc sống của học sinh.

Khi giáo viên tổ chức trò chơi cho học sinh trong dạy học sinh học cần tiến hành theo các bước như sau:

Bước 1: Giai đoạn chuẩn bị:

– Xác định mục tiêu dạy học: Đây là nhiệm vụ quan trọng nhất có tính chất quyết định. Bởi trò chơi được thiết kế phải đạt được các mục tiêu dạy học.

–  Xây dựng, lựa chọn trò chơi: phù hợp đáp ứng các mục tiêu dạy học đó đề ra.

– Giáo viên xác định: số nhóm chơi, số người trong nhóm và các đồ dùng, dụng cụ cần thiết như: mô  hình, tranh, phấn viết bảng, mảnh bìa, hệ thống câu hỏi…

Bước 2: Giai đoạn thực hiện:

* Trình bày trò chơi:

–  Chọn lối giải thích rõ ràng: ngắn gọn, dễ hiểu, dí dỏm. Giải thích sao cho người chậm hiểu nhất cũng hiểu được, dẫn dắt người chơi từng bước để tạo sự hấp dẫn.

–  Nói và cử động làm mẫu dễ hiểu, nếu cần có thể chơi thử để giảng lại luật lệ trò chơi.

–  Giáo viên phải quán triệt về sự nghiêm túc với học sinh khi tham gia trò chơi

* Điều khiển trò chơi:

–  Đề cao tinh thần tự giác, thẳng thắn trung thực, dành cho người phát huy sáng kiến trong phạm vi luật lệ trò chơi.

–  Phải đổi người chơi sao cho ai cũng có dịp thắng cuộc.

–  Khi bắt lỗi phải khách quan, chính xác, dứt khoát, công bằng.

– Phải biết dừng trò chơi đúng lúc, khi mọi người có dấu hiệu mệt mỏi, chán nản hay khi trò chơi đó có kết quả thắng thua rõ ràng và đặc biệt phải đảm bảo thời gian như dự kiến.

Bước 3. Giai đoạn kết thúc:

– Phạt những người thua bằng những hình phạt nhẹ nhàng, thoải mái.

– Đánh giá ưu khuyết điểm của trò chơi? Về luật lệ, cách chơi và tính hấp dẫn, sự giáo dục của trò chơi đến đâu?

IV. Các hình thức tổ chức trò chơi đã được áp dụng

Trò chơi 1: GIẢI Ô CHỮ – KHÁM PHÁ KIẾN THỨC SINH HỌC

– Áp dụng: Trò chơi này tổ chức vào cuối tiết học, tiết ôn tập để củng cố hoặc tái hiện kiến thức. Trong các tiết ngoại khóa có thể dùng trò chơi này vào một phần chơi cũng rất thú vị và cho hiệu quả cao.

– Mục đích :

+ Củng cố khắc sâu kiến thức của bài học, của chương … từ đó giáo dục ý thức, thái độ của học sinh qua bài dạy Sinh học.

+ Rèn luyện kỹ năng nhớ, vận dụng kiến thức Sinh học đã học của học sinh.

+ Phát triển tư duy nhanh nhạy, sáng tạo của học sinh.

– Chuẩn bị:

+ Bảng ô chữ, câu hỏi, đáp án.

+ Có thể thiết kế trò chơi trên máy vi tính và chiếu lên màn hình qua máy chiếu đa năng thì trò chơi này sẽ rất hấp dẫn và thu hút nhiều học sinh tham gia.

+ Trong mỗi tiết, chương, phần học đều có kiến thức trọng tâm hoặc các nội dung cần giáo dục thái độ cho học sinh. Ta lấy kiến thức đó làm chủ đề, từ hàng dọc hay từ khoá.

+ Chọn các từ, các thuật ngữ, các nhân tố để lấy làm từ hàng ngang. Các từ hàng ngang phải cô đọng, súc tích, phải thể hiện được nội dung của bài trong vòng từ 5- 7 phút, thường số hàng ngang bằng số nhóm để mỗi nhóm có thể được trả lời ít nhất một lần hoặc có thể không chia nhóm và cho cả lớp cùng tham gia.

+ Các ô chữ phải rõ ràng, chính xác, gợi ý phải đúng nội dung.

+ Các chữ cái trong các hàng ngang được sắp xếp theo một trật tự nhất định để làm xuất hiện từ hàng dọc hoặc lựa chọn các chữ cái trong từ hàng ngang, để tìm ra từ chủ đề (hay từ khoá).

– Tiến hành:

+ Giáo viên là người nêu các gợi ý và tổ chức trò chơi.

+ Mỗi nhóm được trả lời một lần và lựa chọn từ hàng ngang, sau đó thảo luận 30 giây, nếu không có câu trả lời thì quyền trả lời dành cho nhóm khác, nếu trả lời đúng thì giáo viên bóc ô chữ đó ra (hoặc cho xuất hiện trên màn hình).

+ Mỗi từ hàng ngang giải đúng được tính 10 điểm, giải được từ hàng dọc hoặc từ chủ đề ( hay từ   khoá) thì được 20 điểm. Nếu giải từ khoá khi chưa mở hết các ô chữ thì nhóm đó được cộng 40 điểm (nhóm nào đưa ra tín hiệu trả lời trước thì nhóm đó giành được quyền trả lời). Sau đó các nhóm lại tiếp tục chơi để mở các ô chữ còn lại nhưng lúc này mỗi từ hàng ngang đúng chỉ được 5 điểm (vì đã lộ chữ cái của từ khoá). Còn nếu nhóm trả lời từ khoá bị sai thì nhóm đó mất quyền chơi, các nhóm khác vẫn tiếp tục chơi.